Ritualen en hun Betekenis

Sterzoeker richt de blik nog even op het begrip "rituaal". Volgens onze definitie is een rituaal een geheel van voorschriften, meestal in geschreven of gedrukte vorm, aangaande de uitvoering van een ritueel. Deze definitie doet even het probleem van de kip en het ei rijzen. Wat is er eerder: het rituaal of het ritueel? Een schijnprobleem, blijkt al spoedig. Er zijn tal van rituelen waarvoor in het geheel geen geschreven voorschriften of "ritualen" bestaan.

Natuurlijk is de levende werkelijkheid van het ritueel altijd primair, het rituaal is daarvan een afgeleide en dus secundair. Met andere woorden: het ritueel is niet een tot leven gebracht rituaal, het rituaal is veeleer een versteend ritueel.

leder rituaal is in eerste instantie geweest een 'aide mémoire' een geheugensteuntje, dienende om de uitvoerenden in staat te stellen zich op de juiste handelingen en eventueel de daarbij behorende uit te spreken teksten voor te bereiden. Dat betekent dat het rituaal nooit anders kan zijn dan een momentopname van een zeer bepaald ritueel. Om het maar hardop te zeggen: op het ogenblik van het in druk verschijnen van een rituaal is het al verouderd en komt het al niet meer met de werkelijkheid van het ritueel overeen.

Er is nog een beperking die het rituaal achterstelt bij het ritueel. Het ritueel is een levende handeling, eventueel aangevuld met gesproken of gezongen teksten, die in haar totaliteit kan worden waargenomen en in de geest van de waarnemer "geregistreerd". Het ritueel is echter veel moeilijker in woorden te beschrijven, zoals vaak in een rituaal moet worden gedaan. Iedere een rituele handeling navolgen als hem voor de eerste maal is getoond hoe hij het gedaan moet maken. Probeer datzelfde handeling nu eens met woorden te beschrijven. Er ontstaan dan constructies die wellicht afwijken van wat men denkt te hebben waargenomen.

Het mag worden aangenomen dat allerlei wijzigingen en onderlinge varianten in ritualen het gevolg zijn van het verkeerd "vertalen" van dergelijke aanwijzingen in concrete handelingen en bewegingen. Men kan ook zeggen dat zij zijn ontstaan als gevolg van het raadplegen van gedrukte ritualen in plaats van het oplettend deelnemen aan het ritueel.

Het is paradoxaal dat juist door het vastleggen van het ritueel in een rituaal foutenbronnen worden geopend die ertoe bijdragen dat het rituaal verandert en dat het uiteindelijk gecorrumpeerd wordt overgedragen.

Een rituaal is dus een momentopname van een ritueel, dat op een bepaalde plaats op een bepaalde tijd zo is uitgevoerd. Het is, zoals we hebben gezien, tevens een beperkte weergave van het gehele rituele gebeuren, en wel omdat alle voorschriften dienaangaande worden gegeven in verbale vorm. Een rituaal kan de volgende onderdelen bevatten, al behoeven alle hierna te noemen categorieën niet altijd te zijn opgenomen.

1. Aanwijzingen met betrekking tot de inrichting van de ruimte waarin het ritueel wordt uitgevoerd en de benodigde attributen en rekwisieten, rituele bekleding, e.d.

2. Aanwijzingen betreffende de aan het ritueel deelnemende personen, ambtsdragers, participanten.

3. Aanwijzingen ten aanzien van uit te voeren bewegingen door de ruimte van personen en objecten.

4. Aanwijzingen betreffende uit te voeren handelingen, gestes en gebaren.

5. Aanwijzingen inzake de omgang met bepaalde objecten.

6 . Aanwijzingen betreffende de uit te spreken of te zingen teksten.

Al deze aanwijzingen en voorschriften zijn ooit op enig moment, na een uitvoerige analyse van het originele ritueel, in verbale vorm weergegeven en vastgelegd. Wanneer dit wordt vereist, kan aan de hand van al deze voorschriften en aanwijzingen het geheelvan het ritueel uit het rituaal worden gereconstrueerd en door de uitvoerenden opnieuw tot leven worden gebracht.

Het rituaalboek of -boekje, dient om ons als participanten in het ritueel voor te bereiden op de uitvoering van het ritueel. Hierin ligt het nut van het rituaalboek. Het ritueel leert men echter het beste kennen door eraan deel te nemen.

Een volledig rituaal poogt het gehele complex van bewegingen, handelingen en uit te spreken teksten zo zorgvuldig mogelijk verbaal weer te geven. Dat is het gemakkelijkst met betrekking tot de uit te spreken teksten, want die zijn al verbaal van karakter. Zoals wij hebben gezien, is het veel moeilijker ten aanzien van de uit te voeren handelingen en bewegingen.

Het mag best worden gezegd dat het ritueel Sterzoeker aanspreekt - dat het één van de factoren is die de beoefening van de rituele magie en mysteriespelen zo aantrekkelijk maken. Het goede ritueel is levend, het is ludiek, het is sociaal, het is allusief en het biedt daardoor ruimte aan persoonlijke spirituele verwerking. Maar wij mogen niet blind zijn voor de risico's van het ritueel.

Het grootste risico is wel het ritualisme: de tendentie naar steeds verder en verder gaande ritualisering, waarbij het ritueel niet alleen een doel in zichzelf wordt, maar zelfs geen enkele werkelijke functie of zin meer heeft. Daarop zal Sterzoeker in een latere blog terug komen. Het ritualisme kan ontaarden in crisis der geheime traditie. Dit ritualisme drukt zich ook uit in de behoefte, werkelijk alles gestileerd en symbolisch op te vatten.

Rituele vormen zijn zodanig gestileerde vormen dat rondom de deelnemenden aan een ritueel een ruimte wordt geschapen waarin het spel kan worden gespeeld terwijl de deelnemenden elkaar kunnen blijven respecteren. Door het gezamenlijk ritueel komen zij ook tot elkaar.

In het ritualisme kan deze stilering zo abstract en zo kil worden dat de ander, de medespeler, nog slechts een pion is in een spel en niet langer een medemens in een wederzijdse relatie. De Voorzittende of de magister templi die op deze wijze zijn functie uitoefent, is dan niet meer dan een houten koning in een abstract schaakspel - en hij of zal geen weet meer hebben van de privé situatie van deelnemer A. of de promotie van deelnemer B. Het beoogde ritueel moet wel "warm" blijven, als een middel om elkaar te vinden, en niet verkillen waardoor de deelnemers elkaar verliezen.

Als laatste wil Sterzoeker de steeds weer terugkerende vraag stellen naar de betekenis van het ritueel. Is dat wel een zinvolle vraag? Ritueel is immers door Sterzoeker omschreven als een levende, menselijke handeling. Kan die niet "uit zichzelf" worden begrepen? Een bekende choreograaf heeft iets dergelijks gezegd van de dans. Vraag niet wat de dans 'betekent'. De dans moet worden begrepen als dans, uit zichzelf.

Strawinsky zei precies hetzelfde toen hem werd gevraagd wat een stuk van hem nu wel "betekende": "Vraag je ook wat het betekent als je een nachtegaal hoort zingen?" Muziek moet worden aangehoord en als zodanig worden "begrepen", en de vraag naar een ander referentie- of betekeniskader is zinloos.

Het is een aantrekkelijke gedachte dat zoiets ook zou kunnen gelden voor het ritueel. Veel van dat ritueel spreekt voor zichzelf en vraagt niet om verklaring en interpretatie in nog eens een ander referentiekader. En als het ritueel daarom wèl vraagt, dan is de deelnemer het die deze betekenis geeft, en niet een rituele leer, een doctrine of een van buitenaf opgelegd schema.

Het ritueel is een expressiemiddel en vervult zijn functies (zoals door Sterzoeker eerder omschreven is, in de blog "Over wat er Religieus is binnen een Ritus"), zonder hulp van een vooraf opgelegde leer.

De praktijk van de ritualist, magiër, vrijmetselarij enz., is gebaseerd op een juiste uitvoeringspraktijk van haar rituelen: op de orthopraxis. Zij is niet gebouwd op een leer of-een doctrine, of op een orthodoxie. Toch kennen wij een grondgegeven waarop het stelsel is gebaseerd, en tegen de achtergrond waarvan wij toetsend en waarderend te werk kunnen gaan. Tussen deze beide, de juiste grondslag (dus toch een beetje orthodoxie) en de kennis van de uitvoeringspraktijk (de orthopraxis) is het strakke koord gespannen waarover wij moeten gaan. Entre ces deux mon coeur balance!

Functies en zin van het ritueel

In de vorige blog heeft u het begrip 'ritueel' beter hebben leren kennen, kunnen wij de vraag stellen naar de kenmerken van het ritueel en de functies van het ritueel voor de groep.

1. Het ritueel is interactief, d.w.z. het heeft betrekking op interactie tussen mensen. Het is sociaal en dynamisch. Het is een levende, intermenselijke activiteit.

2. Het is kenmerkend voor een omschreven groep of subcultuur, en draagt bij tot de versterking van de identiteit van de groep.

3. Het is traditioneel bepaald. Als gevolg daarvan is het ook bekend bij de deelnemenden aan het ritueel. Die bekendheid geeft vertrouwdheid. Vandaar de tegenstand tegen alle wijzigingen in een bekend ritueel, b.v. door wijzigingen in de voorschriften, het rituaal.

4. Ondanks de herhaling verveelt het ritueel nimmer, integendeel, het werkt meestal stimulerend.

5. Het ritueel is op zichzelf een vorm van gedrag en is minder bepaald door aan tijd gebonden opvattingen en leerstellingen. Het ritueel heeft de neiging zichzelf in stand te houden en draagt daardoor bij tot het in stand houden van de betrokken groep (c.q. subcultuur) in de tijd. Dit kenmerk van het ritueel zou kunnen verklaren dat de rooms-katholieke kerk met haar uitgebreide liturgie (= ritueel) zich als lichaam in de tijd langer handhaaft dan de elkaar verketterende protestantse kerken met hun uiteenlopende leerstellingen. Ritueel vergroot de levensduur ("Iife span") van de betrokken sociale groep of subcultuur.

6. Het ritueel is toch dynamisch. Het staat toe dat het (haast ongemerkt) verandert en zich aanpast aan nieuwe eisen.

7. Rituelen beïnvloeden en stileren de wijze waarop de mens omgaat met de wereld van de objecten, de materiële cultuur. Ook hier is sprake van een minder praktische en pragmatische wijze van handelen, een meer gestileerde en "plechtige" omgang met de dingen. Hierdoor wordt ook die materiële wereld opgenomen in het zinvolle universum. Vrijmetselaren zullen dit element aanstonds herkennen, waar immers in hun ritus op die manier wordt omgegaan met de "dingen" als de verschillende werktuigen en gereedschappen, met andere attributen en rekwisieten en met de maçonnieke bekleding of "regalia".

8. Door dit alles is het ritueel in staat te verwijzen naar een werkelijkheid achter de pragmatische werkelijkheid, naar een zinvol referentiekader, dat betekenis geeft aan wat men doet.

Over Rite, Ritueel, Ritus en Rituaal

Rite, Ritueel, Ritus en Rituaal Sterzoeker wil deze begrippen even voor u op een rijtje zetten. Het woord "rituaal" is via de kerkelijke traditie ontleend aan het Latijnse "ritualis". De oorspronkelijke betekenis van dit begrip wordt omschreven als "voorschrift aangaande de uitvoering van een plechtige handeling". Dit laatste begrip, "plechtige handeling", is in deze context hetzelfde als het begrip "rite".

Een rite is een volgens traditioneel voorschrift uitgevoerde plechtige handeling. Dat begrip "plechtig" wijst op de herkomst van het begrip uit de sfeer van de liturgie. In de wetenschappelijke context zou men voor "plechtig" ook kunnen lezen "gestileerd", of zo als we in een eerder blog schreven "ernstig". De rite is niet een praktische of pragmatische handeling, maar een gestyleerde, "symbolische" handeling, waarin wordt verwezen naar een mogelijke daarachter verborgen gaande werkelijkheid of betekenis.

Men kan de rite beschouwen als een "eenheid van ritueel". Zo is het wisselen van de ringen een rite, die op zichzelf onderdeel is van het meer omvattende ritueel van de kerkelijke of burgerlijke huwelijksvoltrekking. Het sprenkelen of gieten van het water over het hoofd van de dopeling is een rite, die onderdeel is van het ritueel van een kerkelijke doopdienst. Het ledigen van een "Bittere Beker" is een rite, die onderdeel is van het ritueel van aanneming in een magische loge. Het openen van de kwartier is een rite, die onderdeel is van het ritueel van de van de magiër, waarbij een midden gedeelte en een het sluiten van de kwartieren volgt.

De in de vorige blog beschreven definitie van het begrip "rituaal" is ook van toepassing op de voorschriften inzake een reeks of opeenvolging van plechtige handelingen, een ritueel.

Wat bedoelen wij met het begrip "ritueel"?
Een ritueel is een opeenvolging van gestileerde handelingen die in een gegeven groep op de bestemde tijd en plaats op een door traditie bepaalde wijze behoren te worden uitgevoerd.
De voornaamste elementen van deze definitie worden hierna nog eens afzonderlijk toegelicht:

"..... gestileerde handelingen": de rite is niet praktisch of pragmatisch, maar gestileerd en symbolisch of "plechtig". Het doopwater dient niet om een baby te wassen, een bittere beker wordt niet gedronken om de dorst te lessen.

"..... in een gegeven groep" verwijst naar de sociale context waarin het ritueel als gedragsregel geldt; in een andere groep gelden misschien andere rituelen. In sociologisch jargon zou hier misschien ook gesproken kunnen worden van "... een gegeven sub-cultuur".

"..... op de bestemde tijd en plaats" verwijst naar de inbedding van het ritueel in een ordening van tijd en ruimte, dus in een zinvol "universum". Op een andere dan de aangegeven tijd en op een andere dan de bestemde plaats is het ritueel niet zinvol, d.w.z. zinloos.

"..... op een door de traditie bepaalde wijze" verwijst naar de aard van de regelgeving, waardoor het gedrag of de handeling is bepaald. In het bijzonder wordt hier gedoeld op de vorm die is voorgeschreven voor de uitvoering van de handeling, die uit misschien vele opties is gekozen. De gemaakte keuze is meestal niet vastgelegd in geschreven voorschriften, maar wordt bepaald door de traditie.

Nu hiermee het begrip "ritueel" is verduidelijkt, moet nog worden vastgesteld dat, afhankelijk van de wetenschappelijke context, voor dit alles ook wel het begrip "ceremonieel" wordt gebruikt. De plechtige handeling heet dan niet "rite" maar "ceremonie", het ritueel heet dan "ceremonieel".

Rest Sterzoeker nog het begrip "ritus" te omschrijven:

Een ritus is een afgerond geheel van samenhangende rituelen.

In de magie treffen wij allerlei vormen aan die elk afzonderlijk als "ritueel" moeten worden gedefinieerd; de gehele werkwijze echter zou men kunnen aanduiden als "de magische ritus".

Op grond van het voorgaande kunnen wij nu ook het begrip "rituaal" als volgt definiëren:
Een rituaal is het geheel van voorschriften, gewoonlijk in geschreven of gedrukte vorm, aangaande uitvoering van een ritueel.

In de volgende blog wil Sterzoeker het hebben over functies en zin van het Ritueel.

Over Rituaal en Ritueel

Sterzoeker schreef eerder al dat bepaalde rituelen, op allerlei plaatsen in de samenleving, het gedrag van de mensen reguleert. Het ritueel speelt een belangrijke rol in onderling zo verschillende sferen als die van de universiteit, het studentenleven, de rechtspleging, de krijgsmacht, het parlement, het hof, de kerk, het gezin en de familie. Als Sterzoeker hieruit één conclusie zou mogen trekken dan is het wel deze: niet een bepaalde groep bepaald groep, kerk, of beweging heeft het monopolie op ritueel en symboliek, dit in tegenstelling tot soms wel wordt uitgedragen.

Sterzoeker wil in deze blog eerst even aandacht schenken aan de veel gebruikte begrippen, met name "ritueel" en "rituaal". Onze rijke Nederlandse taal kent een duidelijk onderscheid in betekenis tussen woorden als "materiaal" en "materieel", "moraal" en "moreel", en ook "rituaal" en "ritueel". Wie dit onderscheid niet maakt en deze woorden door elkaar haalt, geeft op zijn minst blijk van onzorgvuldig taalgebruik, maar misschien is het ook luiheid of taalarmoede.

Sterzoeker ergert zich als je leest "de brandweer rukte uit met groot materiaal",of, kort geleden nog, "de moraal van de in de woestijn gelegerde troepen is uitstekend". Het is te betreuren dat het woord "rituaal" nergens zo wordt misbruikt als juist in de kring van de ritualisten. Hoe vaak horen wij niet stijlbloempjes aan als:"ons mooie rituaal...", "ik ben weer diep getroffen door ons rituaal...","de betekenis van ons rituaal..." en dergelijke. In al deze gevallen is bedoeld "het ritueel", c.q. "de ritus".

Men bedoelt toch immers dat men is aangesproken door de levende werkelijkheid van de gezamenlijke beleving van het ritueel, waaraan men kan deelnemen, waarin men kan worden opgenomen. Die waarneembare, zich in de tijd voltrekkende gezamenlijke handeling kan met verschillende begrippen worden aangeduid; men kan spreken van "ceremonie" of "ceremonieel", van "ritueel" of "ritus".

Welke keuze men hier doet hangt af van welke afspraak men hier wenst te volgen of in welk wetenschappelijk vakgebied men zich beweegt. Men mag in dit verband nooit spreken van een "rituaal".

Soms hoor je mensen ook zeggen, als ze een rituaal-boekje doornemen, "...wat een prachtig ritueel boekje is dit". Hier had men dus rituaal moeten zeggen in plaats van ritueel.

Een rituaal is aldus een voorschrift, een geschreven of gedrukt geheel van aanwijzingen inzake de uitvoering van een ritus. Tegenover de levende en zich verder evoluerende werkelijkheid van het ritueel, dat zich in de tijd voltrekt en waaraan kan worden geparticipeerd, staat het gecodificeerde voorschrift, het rituaal boek.

Over wat er Religieus is binnen een Ritus.

Sterzoeker stelde zich de vraag wat er religieus is binnen een ritus of een ritueel. En kwam tot de conclusie dat de vraag slechts gedeeltelijk beantwoord kan worden. Het is duidelijk, dat de religieuze betekenis van de ritus nauw samenhangt met zijn materiële context waarin het plaats heeft. Dezelfde ritus of ritueel kan, al naargelang de context, een heilige handeling of een alledaagse handeling zijn. In het laatste kan men nog wel van een ritueel spreken, maar niet van een heilige handeling.

Het ochtendritueel, bestaande uit een serie opeen volgende stereotiep uitgevoerde handelingen, opstaan, douchen, ontbijt klaar maken, tanden poetsen, kijken of alle ramen dicht zijn, deur achter je dicht doen. Dit lijkt op een werkelijk ritueel, maar het is het niet en het is ook geen heilige handeling, tenzij men heilig in een wel zeer ruime zin neemt. Maar dan nog is het heilige meer een mogelijkheid dan een aan dit ritueel inherente werkelijkheid. Dit onderscheid is niet zonder belang.

De vraag is: welke formele aspecten heeft het ritueel waardoor het zich leent om religieuze betekenis te krijgen en een heilige handeling te worden? Waarin bestaat de heiligheid van de ritus, afgezien van de inhoud van de handeling en de eventuele heilige voorwerpen, die daarbij gehanteerd worden? Want het is duidelijk dat de ritus, een eiland te midden van het gewone handelen, door zijn positie iets heiligs heeft. Het heilige immers is dat wat anders is dan het gewone; reeds als "andere" handeling kan de ritus of ritueel dus heilig genoemd worden.

De houding tegenover een rituele handeling is anders, omdat er meestal geen individuele keuze aan ten grondslag ligt. Veel rituelen zijn van te voren vastgelegd, denk maar aan het ritueel op zondag in de kerk.

Sterzoeker wil die heilige, andere karakter van de ritus nader onderzoeken aan de hand van de verschillende formele kenmerken. Religieus is, ruwweg gezegd, wat met het heilige te maken heeft. Er zijn hierin gradaties van een maximum tot een minimum. Maar dat alles speelt zich af binnen de ernst van het ritueel.

Het religieuze is het volstrekt ernstige, ernst is religie. Heilig is de ritus of het ritueel vooreerst als het definitief vastgestelde, dat geen verantwoording over zijn vorm schuldig is. Dat wil zeggen het ritueel of de ritus wordt zo uitgevoerd als voorgeschreven en dat wordt altijd zo gedaan en niet anders. De ritus is daar halve niet aan verandering of aan persoonlijk voorkeuren of afkeur onderhevig.

Het heilige is geen object van menselijke vrijheid. De ritus kan dus heilig genoemd worden vanwege zijn onaantastbare onveranderlijkheid. Heilig in deze ruime zin van het woord noemt men immers datgene wat men te respecteren heeft.

Gebruiken en gewoonten zijn heilig; zij leiden hun eigen bestaan en het is niet toegestaan er iets aan te veranderen. Het heilige manifesteert zich ook in het oeroude en door de traditie, zoals men dan zegt; het geheiligde. Het heilige is het sacrosancte, op de schending waarvan het verleden en de samenleving een sanctie hebben gezet.

De ritus kan een heilige handeling zijn alleen al omdat hij zeer oud is. Het oude is het eerbiedwaardige, heilige. Allerlei oude, historische en overgeleverde rituelen hebben vooral in landen waar men sterk op de traditie steunt, zoals in Engeland, een sacrosanct en religieus karakter, niet om hun inhoud, maar alleen om het feit, dat zij zo oud zijn en teruggaan tot de oertijd van de natie. Omdat de bevolking retrovert leeft vanuit deze oertijd, is alles wat uit die tijd stamt, heilig, hoe verstard en onpraktisch het ook is. Want het bepaalt het levenspatroon van de bevolking en dit leven is gebonden aan de ritus.

We zien deze zelfde hang naar het verleden, ook terug bij sommige moderne magische scholen. Er zijn een aantal ordes die prat gaan op het feit dat ze afstammen van, de naar hun zeggen, generaties lang doorgeven traditie van de Golden Dawn. Hierbij neemt zo'n moderne school een vergelijkbaar standpunt in, als welke er gehanteerd wordt binnen de geïnstitutionaliseerd religies. Men gaat er vanuit dat het goed is, wat men aanhangt en doet, omdat het oud is. Soms verliezen dit soort magische scholen daarbij uit het oog dat de traditie van de Golden Dawn, die ze menen te volgen, in de tijd dat wat zij nu als traditie zien, een levendige school was en (nog)geen traditie kende.

De Golden Dawn was een laat 19e-eeuwse en vroeg 20e-eeuwse magische orde en heeft maar heel kort geëxciteerd. Moderne magische scholen kennen in werkelijkheid dus geen lange voorgeschiedenis en hebben daarhalve ook geen eeuwen oude traditie. Scholen die dit wel beweren kennen de geschiedenis van de Golden Dawn niet, of ze proberen de zaken, in het kader van eigenbelang, mooier voor te stellen dan dat ze in werkelijkheid zijn. Een mooi voorbeeld hiervan is te vinden in de blog "Hoe leer je magie", van Ina Custers- van Bergen, magister templi van de Temple of Starlight. De blog gaat over haar voorstelling van moderne magische ordes.

De Golden Dawn viel destijds uiteen, doordat de leden onderling te verschillend waren en men het niet onderling eens kon worden. Het opheffen van de oorspronkelijke Golden Dawn resulteerde er in dat verschillende ex-leden van hun eigen magische scholen gingen stichten. Zodoende kwam er een abrupt einde aan de tradities binnen de Golden Dawn in zo verre die al bestond.

Rituelen bepalen dus een deel van het leven. Valt het traditionele kader van het rituele leven weg, dan valt men terug in de chaos, waaraan het levenspatroon zo moeizaam ontworsteld is. De ritus is heilig als kosmos, veroverd op de chaos; de ritus is een wal die wordt opgeworpen tegen het opdringen van de chaos, die zijn kinderen dreigt te verslinden en het leven in zich dreigt terug te nemen. De ritus bezweert een crisis en helpt het leven over een kritiek punt heen. Op alle kritieke punten. en overgangen in het primitieve leven grijpt de ritus in, bij geboorte, volwassenwording, ziekte en dood.

De rituelen, die de overgang van de ene levensfase naar de andere vergezellen en bewerken heeft men zeer treffend "rites de passage" genoemd. Men zou ook kunnen spreken van bevestigingsrituelen, van crisis-rituelen en in vele gevallen van geruststellings- en bereidheids-riten. In de crisissituatie moet de mens, hoe machteloos hij ook is, "iets" doen; dit "iets" wordt in het crisisritueel geïnstitutionaliseerd.

Ook de zo bekende vruchtbaarheidsriten en de rituele ommegangen, die op gezette tijden gehouden worden en de seizoenen als het ware op hun plaats moeten houden, kunnen dikwijls als crisis-rituelen worden beschouwd. Zij zijn de geïnstitutionaliseerde menselijke bijdrage tot een herstel van de parallelliteit tussen menselijk en kosmisch leven, die in de crisis of in de droogte verstoord dreigt te worden. De mens springt dan binnen in het ritme van de kosmos om dat te beïnvloeden en zijn rituele handeling is anderzijds te zien als de ritmisering van
zijn eigen bereidheid om in die parallelliteit zijn levenskader te vinden.

De ritus is het gebaar waardoor wordt aangeduid en inchoatief wordt volbracht wat de mens van de machten gedaan wil krijgen. Het avond-ritueel is een begin van de slaap en een vragen om het geschenk van de slaap; het vruchtbaarheids-ritueel lokt de regen uit door het kader voor te tekenen waarin de regen moet vallen. Het magische, het eigenmachtige en het religieuze, de bereidheid en de overgave zijn hier, zoals gewoonlijk, moeilijk te scheiden. En er is geen reden om de tegenstelling tussen de beide aspecten van dezelfde handeling al te zeer toe te spitsen.

De ritus of een ritueel is een bezwering van de chaos en de crisis, een beveiliging van het leven van enkeling en gemeenschap. Heilig is de ritus dan ook, in zoverre hij het belang van de eenling transcendeert en de eenheid van de gemeenschap veilig stelt. De sociologische oogpunt kunnen we hier zelfs het wezen van het heilig en de religie in gezocht worden: het heilige is het sociale.

Hieraan meer in het bijzonder ontlenen dan allerlei vormen van initiatierituelen hun heilig karakter: zij markeren en bewerken het opgenomen worden van het individu in de heilige ( sociale) gemeenschap, de menselijke kosmos. Het onaantastbare van het heilige is hier nader te omschrijven als het transcendente karakter van het sociale ten opzichte van het individuele.

Wie de ritus aantast, tast in die zin de gemeenschap aan en wel in haar evenspatroon, in het rooster van haar ordening. In een primitieve of archaïsche samenleving is een vergrijp tegen de riten de meest ernstige misdaad, de meest verontrustende; hij veroorzaakt een paniek. De bestraffing van die misdaad is dan op haar beurt een tegen-ritueel, dat het evenwicht moet herstellen.

Het verleden, de traditie, het geïnstitutionaliseerde is dat wat de gemeenschap bindt, het geraamte van haar lichaam. De verstarring en het onveranderlijk van de ritus is nodig om een stevig geraamte te vormen; het leven met zijn vrijheid en zijn creativiteit moet zich daarvan terugtrekken en het mag zelfs geen object worden van een kritisch onderzoek, waarin zijn bestaan twijfelachtig wordt.

Een crisis in het gebeente zou een totale ineenstorting kunnen veroorzaken. Of anders gezegd: een zoeken naar nieuwe wegen zou de gemeenschap het spoor bijster doen worden en haar in een paniek of chaos storten. Dit zien we in het klein ook terug bij de bovengenoemde moderne magische school, waar de magister templi geen inspraak (van buiten) duld in de gevoerde beleid, en waar de persoonlijke inbreng van de studenten in groepen of bijeenkomsten, die buiten de orde worden gehouden, wordt gezien als inferieur en dus als een bedreiging voor de kwaliteit van de school. Ook geldt in deze school de regel; wat er binnen de school plaatsheeft niet buiten de school besproken mag worden. Ook hier ligt als men zich niet aan de institutionele regels houdt chaos op de loer. Een blik over de rand van het veilige nest, in de eindeloze verten van geheel andere mogelijkheden, zou het leven in het nest voorgoed kunnen vergiftigen met heimwee en onzekerheid.

Ritueel opgenomen worden in de gemeenschap is trouw beloven aan haar instituten. Daarom is het een plechtigheid. Het plechtige van een ritus bevat altijd een negatief moment of ook: een moment van evasie. Het is een verzoening van de enkeling met de gemeenschap, van de impuls met het instituut, waarin de eerste als het ware de mogelijkheid van een negatie ten opzichte van het instituut afzweert en definitief zijn eventuele destructieve intenties dienomtrent van zich af zet om zich vastberaden te bewegen in het spoor van de samenleving. Het plechtige moment is de emotie, waarin na een kort en dikwijls omwille van de plechtigheid uitgelokt conflict tussen een negatief, destructief gevoel en een positieve sociale impuls de laatste zegeviert en op zijn troon geheven wordt.

In het plechtige transcendeert de ritus ook gevoelsmatig zijn negatief element, de zinloosheid. Bij een plechtige, rituele dodenherdenking, om maar een willekeurig voorbeeld te noemen, bestaat de emotie in een conflict tussen de overtuiging van de zinloosheid van oorlogen en die van de zinvolheid van het patriottisch levenskader, waarbinnen de gevallenen herdacht worden.

Zonder negatief moment, zonder innerlijke zinloosheid kan de ritus niet plechtig zijn. Want het plechtige is juist de negatie van deze negatie, een opstuwing van affectieve krachten tegen de dreigende chaos van loutere negativiteit.

De heiligheid van de ritus als levenskader van de gemeenschap houdt dus rechtstreeks Verband met zijn sacrosanct, onaantastbaar en door de traditie geheiligd karakter. Zij blijft geheel binnen de menselijke wereld. Van heiligheid in meer enge, religieuze zin spreekt men pas, wanneer het heilige in verband gebracht wordt met transcendente machten of personen, goden.

De heilige handeling heeft, wanneer zij op goden betrokken is, een cultisch karakter. In de cultus krijgt de ritus het duidelijkst een religieuze betekenis. De offerritus is, voor zover hij niet een rituele verkwisting of doodslag is - ook de doodstraf wordt ritueel voltrokken - een cultisch contact met een transcendente godheid, waarin deze in haar identiteit bevestigd wordt. Ook hier bewerkt het ritueel minder dan het uitdrukt. Het blijft een Willekeurig en gebrekkig gebaar van de zijde van de mens, dat de godheid uitnodigt, het menselijk gebaar met een gebeurtenis te beantwoorden en te completeren.

De cultus beoogt op rituele wijze een contact tot stand te brengen tussen de wereld van de mensen en de wereld van de godheid, waarin het gebaar, het teken, de bijdrage van de mens is, terwijl een de menselijke krachten overstijgende gebeurtenis als een geschenk van de godheid verwacht wordt.

De mens wast zich op rituele wijze, maar het herstel van zijn reinheid is een geschenk van de goden, waarvoor de ritus alleen de voorwaarden kan scheppen of pretenderen te scheppen. De wassing maakt de mens niet rein, maar drukt zijn bereidheid uit om rein te worden. Hieruit blijkt, dat het absolute maximum aan rituele en religieuze betekenis, het summum van Heiligheid in een handeling bereikt wordt in een ritueel dat is wat het aanduidt en bewerkt wat het voorbereidt. Zo'n ritueel is het van Godswege ingestelde sacrament, waarover de theologen en andere godsdienstige spreken.

Bekende Auteurs over Inwijding

Over inwijding is op Sterzoeker al heel veel geschreven. In dit blogartikel doet Sterzoeker dat eens niet zelf en laten we bekende auteurs aan het woord en we plaatsen citaten en spreuken die betrekking hebben op inwijding.

Bij werkelijke inwijding gaat het er niet om dat geheime kennis wordt overgedragen aan een leerling door een meester of gevorderde. Inwijding is een proces in de leerling zelf, waarbij hij zich bewust wordt van datgene wat voordien onbewust in hem was. Hij wordt zich ervan bewust dat er iets van het ware zelf in hem aanwezig is en dat ook de wereld van de demonen in zijn innerlijk aanwezig is. Deze bewustwording is een innerlijk werk, dat hij zelf moet verrichten. Tot op zekere hoogte kan hij van buitenaf worden ondersteund. Dat is de taak van de mysterieschool waar hij deel van uitmaakt.
Konrad Dietzfelbinger

Wanneer we op het pad eenmaal het punt hebben bereikt waarop de inwijding begint, zullen we ons ter voorbereiding op deze inwijding voor tests zien geplaatst op elk van deze niveaus: lichaam, ziel en geest.
White Eagle

Iedere toets die men op de juiste wijze heeft doorstaan, wordt beloond met groei in intuïtieve
kennis, karaktervastheid of inwijding in een hoger bewustzijn.
Paul Brunton

Er is een weg, steil en doornig, bezet met gevaren van allerlei aard, maar toch een weg, en hij leidt naar het Hart van het Heelal. Ik kan u zeggen hoe gij Hen vinden kunt, die u de geheime doorgang zullen tonen, welke alleen naar binnen leidt en achter de nieuweling voor altijd sluit. er bestaat geen gevaar, dat onversaagde moed niet overwinnen kan. er bestaat geen beproeving, waar vlekkeloze reinheid niet doorheen kan komen. Er is geen moeilijkheid, welke een krachtig denkvermogen niet te boven komen kan. Voor wie overwinnend omhoog gaan is er een beloning boven woorden: het vermogen om de mensheid te zegenen en te redden. Voor hen die te kort schieten, zijn er andere levens waarin het slagen komen kan.
Helena Petrovna Blavatsky

Een inwijding is een uitbreiding van bewustzijn – een middel tot het openstellen van het denkvermogen en het hart voor een erkenning van hetgeen in de werkelijkheid reeds bestaat.
Alice Bailey

Inwijding is het gevolg van het vermogen om begoochelingen en illusies te boven te komen die de waarheid versluieren en het bewustzijn beperken. Inwijding wordt door alle levensvormen, groot en klein, ervaren. In ons zonnestelsel is het inwijdingsproces gebaseerd op een patroon dat zich weerspiegelt in het geheel, door alle onderdelen heen.
Alice Bailey

De grote spirituele leraren zijn ingewijd door God zelf, en zij bewijzen hun inwijding niet door hun beweringen, maar door hun werken.
Hazrat Inayat Khan

Het pad van inwijding is ook een pad van beproevingen: tests van degene die inwijd, beproevingen van God, van het zelf en van de wereld. Het ondergaan van deze beproevingen is een teken van werkelijke vooruitgang in de leerling, terwijl degene die deze beproevingen niet ondergaat zijn tijd verspilt.
Hazrat Inayat Khan

Er zijn drie eisen die met inwijding samenhangen: belofte, trouw en zwijgen. Er zijn momenteel nog vele groeperingen die schermen met het “worden ingewijd”, maar je kunt aan de aanhangers zien dat dit woord loos alarm is, een etiket om mede te pronken. Levende in de Aquarius-era is er aan de vorm van inwijding veel veranderd, maar het is logisch dat de essentie altijd dezelfde blijft. Innerlijke waarden, zoals die van de inwijding, veranderen nooit. Het is onmogelijk dat iemand die is ingewijd bijvoorbeeld doden kan, of vervloeken, of haten.
Henk Leene

Voor een dier is angst een belangrijke gids, want angst beschermt het dier tegen gevaar. Maar de mens moet zich niet langer laten leiden door angst. Daarom is inwijding er altijd op gericht geweest om kandidaten te leren angst te overwinnen. De gruwelijke beproevingen waaraan leerlingen in de oude heiligdommen werden onderworpen hadden geen ander doel dan hen de angst te doen overwinnen die ze hadden geërfd uit het dierenrijk.
Omraam Mikhaël Aïvanhov

Het weten en kunnen dat iemand door inwijding ten deel valt, zou hij zich zonder die inwijding pas in een zeer verre toekomst – na tal van incarnaties – langs een heel andere vorm eigen kunnen maken. Wie nu wordt ingewijd, leert iets kennen dat hij anders pas veel later, onder heel andere omstandigheden zou ervaren.
Rudolf Steiner

Natuurlijk is het zo dat iemand door inwijding buitengewone feiten leert kennen, waar anderen geen weet van hebben. Maar deze kennis is niet het doel, enkel middel tot het doel. Het doel is dat de aspirant-ingewijde zich door zijn kennis van de hogere werelden een groter, waarachtiger zelfvertrouwen, een grotere moed en ook zielengrootheid en volharding eigen maakt dan in de regel in de lagere wereld kunnen worden bereikt.
Rudolf Steiner

De natuurgeboren mens is toegerust met alle noodzakelijke vermogens, en hij wordt nu geplaatst voor de ontwikkelingsgang van zijn hogere Natuur. Alles wat voorheen op dit gebied tot het terrein van inwijding werd gerekend, vormt thans de eerste stappen op het pad van de bovennatuur, die door zelfverwerkelijking moet worden gerealiseerd. Wilt u het woord “inwijding” bewaren, spreek dan van zelf-inwijding.
Jan van Rijckenborgh

De inwijdingsmethode van de nieuwe era heeft betrekking op de persoonlijkheidsverwisseling, het geheim van de evangelische wedergeboorte. Geen persoonlijkheidssplitsing en geen persoonlijkheidscultuur, geen ontduiking of verheffing van iets dat wetmatig ten ondergang is gedoemd, doch persoonlijkheidsverwisseling, namelijk het opbouwen in de kracht van christus en zijn hiërarchie van een geheel nieuwe persoonlijkheid, terwijl de geest nog in de oude optreedt.
Jan van Rijckenborgh

RITUEELBEGELEIDING, wat het wel en wat het niet is.

Sinds een aantal jaren kan men zich in Nederland laten opleiden tot ritueelbegeleider. Het woord ritueelbegeleider wekt associaties met de oude rituelen, met priesters, sjamanen, heksen, gewaden, wierook en hypnotiserende zangen. Degenen die van oudsher voorgingen in een ritueel legde de verbinding tussen de feitelijke en de spirituele wereld. Het waren de ingewijden, de officiële bemiddelaars tussen de twee werelden. Ze waren bekleed met gezag en dat was aan de buitenkant te zien aan de symbolen die ze met zich meedroegen. Zij beschikten over kennis van de geest en de geesten. Hun leven stond in dienst van de mensheid met zijn noden en verlangens. Hun bestaan was een vanzelfsprekend deel van het gewone leven want zij waren de verkeersregelaars tussen deze en de volgende wereld. Wat zij deden was geen werk maar een roeping.

Deze blog is geschreven door; De kritische Magier. foto: uitvaart Rav Kaduri Z”L

De grote en kleine religies bieden ook tegenwoordig nog rituelen voor elke gelegenheid. Voor de kerken was het voltrekken van persoonlijke rituelen voor trouwen, uitvaart, doop en huwelijk altijd een behoorlijke bron van inkomsten. De kerken hebben zichzelf echter van de mensen vervreemd door hun ijzeren dogma’s en het onvermogen om hun oude leerstellingen aan te passen aan moderne omstandigheden. De rituelen zijn grotendeels ontdaan van hun intrigerende romantiek en de symbolentaal die alleen met het hart te begrijpen is. In die hoek vinden we geen verkeersregelaars meer die ons helpen met het oversteken naar een nieuwe bestaansvorm. Is daarom het vak van ritueelbegeleider in het leven geroepen?

Nee, beslist niet. Hoewel het Humanistisch verbond al lange tijd voorzag in eenvoudige rituelen, zette een soort instituut dat zich Het Moment noemt een commerciële opleiding tot ritueelbegeleider op. Voor ruim 4000 euro kan men daar 12 lessen krijgen die vrijwel niets met rituelen te maken hebben. Men richt zich vooral op de uitvaartrituelen, de voorbeelden die in de lessen gegeven worden komen van de gevestigde religies en bieden niets nieuws. De 12 lessen bestaan uit de volgende onderdelen: oriëntatie op andermans rituelen, diapresentaties daarvan, hoe kom ik aan klanten, hoe presenteer ik mijzelf (inclusief kledingadviezen!), hoe zet ik mijn bedrijf op, hoe calculeer ik scherp, hoe maak ik een lokkende website, hoe geef ik een interview, persoonlijke presentatie en wat oppervlakkige coachingstechnieken.

Het is een inhoudsloze opleiding. Het Moment heeft op een zeker punt zichzelf als post-HBO opleiding aangeprezen, maar is daarvan teruggefloten. Het is echter wel zo dat alle opleidingen “uit het vrije veld” (dus zonder overheidsgelden) mogen doen wat ze willen, er is geen toezicht op de kwaliteit en geen controle op de lessen en de organisatie. Kassa!

Geen wonder dus dat aspirant-ritueelbegeleiders liever de gratis cursus bij het Humanistisch Verbond volgen om daarna toch een eigen winkeltje als ritueelbegeleider te openen waar voor een dikke 500 tot 750 euro hun hulp ingeroepen kan worden. De eigen ritueelbegeleiders van het Humanistisch Verbond werken gratis. Er is dus groot ongenoegen bij het Humanistisch verbond over deze vorm van gebruik van hun kennis.

In deze vorm van ritueelbegeleiding is geen droog brood te verdienen. Een enkeling die ritueelbegeleiding combineert met een uitvaartdiploma kan nog wel wat succes hebben, de rest heeft het nakijken. Dat komt mede omdat Het Moment het uitvaartpersoneel van grote ondernemers zoals Monuta en Yarden een verkorte training in ritueelbegeleiding geeft. Wie dus denkt een bestaan te halen uit dit vak kan het vergeten, daar zorgt Het Moment zelf wel voor.

Het Moment heeft ook een z.g. beroepsvereniging van ritueelbegeleiders opgericht en heeft daar notabene zelf zitting in. Een onfatsoenlijk stuk belangenverstrengeling. Zo houdt Het Moment leuk de vinger aan de pols, maar wie klachten heeft hoeft niet op een onpartijdig oordeel van deze beroepsvereniging te rekenen. Het is puur buitenkant en grenst nauw aan misleiding. Een beroepsvereniging wekt immers de indruk van betrouwbaarheid. Vergeet het.

In de praktijk komt het er op neer dat nabestaanden zelf het ritueel samenstellen, maar daar dan wel dik voor moeten betalen. De ritueelbegeleider die volgens de opleiding van Het Moment werkt faciliteert hoogstens de uitvoering, maakt misschien wat tekstjes en adviseert bij de styling van een uitvaart. Een toverwoord dat Het Moment altijd heeft gehanteerd is “het persoonlijke symbool”. Dat kan van alles zijn, van een knotje breiwol omdat oma van breien hield, tot het fietswiel omdat wijlen oom Piet een verwoed wielrenner was.

Is dat alles? Ja, inderdaad. Het zelf beschilderen van een kist is een aardige vondst maar is een diep doordenkertje als je dat tot een ritueel wilt rekenen. Zo zijn er meer voorbeelden van handelingen die door nabestaanden gedaan kunnen worden tijdens een uitvaart. Dit zijn echter ceremoniële onderdelen en kunnen nog lang geen ritueel genoemd worden.

Ongeacht de ontkerkelijking hangt ook de moderne mens naar echte rituelen. Het geeft het leven immers een diepere betekenis door het gevoel van verbondenheid met een groter geheel. Op zoek naar dat gevoel van eenheid en universaliteit neemt men echter alles voor zoete koek. Kerkelijke rituelen missen vaak de link met het persoonlijke, exotische rituelen zijn lastig te doorgronden wanneer ze cultuurvreemd zijn, zelfbedachte rituelen missen vaak het universele.

Het broddelwerk dat onder de naam rituele magie schuilgaat is eerder angstaanjagend dan geruststellend. En toch blijft de behoefte aan echte rituelen bestaan. Deze behoefte drijft sommigen in de armen van knoeiers want Het Moment en de Temple of Starlight verdienen nog steeds fors aan de naïviteit, de hang naar glamour en de onwetendheid. De moderne rituelen zijn een hebbeding geworden, snel en makkelijk. Duur wel, maar dan heb je ook niks.

En toch is er een uitzondering in dit land. Twee keer had ik het genoegen een even eenvoudig als zeldzaam pakkend uitgeleideritueel mee te mogen maken. Het waren echte rituelen die alle aanwezigen diep lieten focussen op hun eigen binding met een overledene, die deze binding een eeuwigheidswaarde meegaven en op die manier zowel het uitgeleiden doen als het verder leven met het verlies emotioneel acceptabel maakten.

Twee maal betrof het hier een Kabbalistische ritueel in pure vorm. Zelfs degenen die niet vertrouwd waren – en dat waren de meeste aanwezigen – herkenden verschillende elementen van het ritueel. Wonderlijk genoeg was het de eenvoud die het zo makkelijk maakte om het tijdelijke en het eeuwige te verbinden en troost te vinden in het ritueel.

Een grote uitvaartonderneming had het experiment aangedurfd en was verbijsterd over de pracht en de impact van deze rituelen. Geen wonder dat hier vraag naar kwam. De ritueelbegeleiders die deze rituelen samenstellen, regisseren of uitvoeren zijn dan ook bijzondere mensen. Ten eerste zijn er geen extreem hoge kosten aan zo’n ritueel verbonden. Als het mogelijk is worden nabestaanden zelf bij de uitvoering van het ritueel betrokken.

Elk ritueel is een van-hart-tot-hart-ritueel. Zij stellen niet alleen uitgeleiderituelen samen, maar ook herbindingsrituelen, sterkingsrituelen en overgangsrituelen van allerlei soort, maar altijd doen zij dat op verzoek. Ik moet eerlijk bekennen dat ik zelden heb meegemaakt dat de ingewikkelde Kabbalistische symboliek zo goed werd beheerst dat het voor een kind te begrijpen was.

Dit zijn de ware rituelen. Dit zijn ook de ware specialisten want zij leggen geen nadruk op een bepaalde religieuze stroming of onderstroming. Zij pakken de oude symboliek bij de menselijke kern en dan zie je dat die voor iedereen en overal van toepassing is.

Wat zich tegenwoordig ritueelbegeleider noemt is in de meeste gevallen te vergelijken met een uit Amerika overgewaaide wedding planner. Wie dat wil hoeft niet ontevreden te zijn met een leuk stukje oppervlakkige show met wat status. Wie een werkelijk diep ritueel zoekt voor de belangrijkste momenten in een mensenleven slaat dit soort ritueelbegeleiders over. Hoed u voor namaak is een oud advies. De belangrijkste gebeurtenissen van uw leven komen immers niet meer terug.

Ritueelbegeleiding, wat is dat?

Het wiel wordt alle dagen opnieuw uitgevonden en de uitvinders doen hun best om nieuwe namen te geven aan iets dat iedereen al kent. Ritueelbegeleiding is zo’n wiel. Een aantal jaren geleden startte een twijfelachtige onderneming in het oosten des lands een cursus ritueelbegeleiding. Men koos voor uitvaartrituelen. Het kernmateriaal was met jat- en plakwerk in elkaar geflanst, men bracht deze panache als post-HBO opleiding want men wilde zichzelf als instituut in de markt zetten. De prijs van deze opleiding was gelijk raak: 4000 euro voor 12 zaterdagen gezwam in de ruimte. Wat een ritueel was kon echter niet uit de lessen worden vernomen want de lessen gingen over marketing, presentatie (van gebakken lucht), coaching van mogelijke cliënten en adviezen over kleding en make up. Over deze cursusbieders en hun praktijken is nog meer te vertellen, maar nu richten wij ons in deze blog op het ritueelbegeleiden zelf.

Onlangs verscheen in de Volkskrantmagazine van zaterdag(11-12-2010) een interview met mevrouw Berkvens. Zij is dominee en bijzonder hoogleraar Europeese Cultuur aan de Radbout Universiteit in Nijmegen. Mevrouw Berkvens opereert ook als zelfstandig ritueelbegeleider. Zij schreef het boek “Vrije Rituelen”.

Volgens mevrouw Berkvens hebben mensen behoefte behoefte aan rituelen. De vertrouwde leveranciers van rituelen – de kerken - zijn niet meer in trek en daarom componeert zij rituelen.

De voorbeelden van haar rituelen zijn echter geen rituelen maar een pakket symbolische handelingen die afgestemd zijn op een persoonlijke situatie. Deze handelingen zijn absoluut niet van dezelfde orde als een ritueel dat de verbinding legt tussen de spirituele en de stoffelijke wereld. De kerken waren hierin gespecialiseerd. De belangrijkste reden dat deze rituelen niet meer populair zijn is gelegen in het feit dat mensen zichzelf niet erkend voelen in die rituelen. De hogere machten staan centraal, niet de beleving van de nabestaanden, laat staan de overledene zelf.

Er zijn werkelijk nog priesters die het voor elkaar krijgen om niet eens de naam van de overledene te noemen bij het laatste afscheid. En dat terwijl de overleden persoon een trouwe kerkganger m/v was. Zulke dingen zetten veel kwaad bloed bij de nabestaanden, maar daar laat zo’n priester zich niet gelegen liggen. Het is dus ook geen wonder dat er een behoefte ontstond aan een ander soort rituelen. Men wilde zowel zichzelf als de ander kunnen herkennen in een ritueel. Dan moet je niet bij een kerk zijn.

De behoefte aan rituelen is nooit veranderd. Op de keerpunten in een mensenleven is de behoefte aan markering het grootste. Geboorte en overlijden, welkom en afscheid, verbinding en ontbinding van maatschappelijke verbanden, zijn zulke keerpunten. Op zulke momenten wil men zich verbonden voelen met een groter geheel. Dat kan in een ritueel.

Het is daarom dat het maken van het ochtendtoilet, het drinken van een kopje koffie op een vaste tijd, een vast familiebezoek enz. geen rituelen zijn maar gewoonte handelingen die een vast patroon markeren. Een ritueel verbindt de zichtbare en de onzichtbare wereld. Berkvens stelt die handelingen echter gelijk aan rituelen. Een onjuiste benadering die mensen op het verkeerde been zet.

Of de behoefte aan rituelen groter of kleiner is geworden, is van geen belang. De behoefte is er altijd geweest en de kerken hebben lange tijd het monopolie gehad waarmee zij zich een flinke inkomstenbron verschaften. Daaraan is een eind gekomen. In zoverre springt Berkvens in een gat. Zeker lukt het om met Berkvens adviezen meer betekenis te geven aan belangrijke gebeurtenissen, maar ook dan is het woord ritueel niet van toepassing op zulke handelingen. Kortom, Berkvens componeert een ceremonie, geen ritueel. Een ceremonie richt zich op vormgeving, een ritueel op inhoud.

Er zijn veel zelfstandige ritueelbegeleiders. Dat zijn de mensen die de fake opleiding van het instituut in het oosten des lands hebben gevolgd. Zij verdienen geen droog brood. Een enkeling combineert deze cursus met een opleiding uitvaartbegeleiding (een heel serieuze opleiding). Dit zijn uitvaartondernemers die ook het schrijven van toespraken en wat speciale arrangementen met een persoonlijk karakter kunnen verzorgen. Dit kunnen kleine uitvaartondernemers zijn maar sinds een aantal jaren kan men ook bij de grote uitvaartondernemingen terecht voor persoonlijke wensen. Dat komt omdat het troebele instituut ook in company trainingen geeft bij de grote uitvaartondernemingen.

Hadden de zelfstandige ritueelbegeleiders al enorme moeite om een opdracht te krijgen, nu is het bijna onmogelijk omdat de grote jongens zelf in de extra’s kunnen voorzien dankzij dezelfde opleider. Zo wordt dus het gras voor de voeten van een zelfstandige ritueelbegeleider weggemaaid.

Wie een echt ritueel wil die kan het beste een echte ritueelbegeleider zoeken. Daarmee wordt iemand bedoeld die begrijpt dat een ritueel eenvoudig, begrijpelijk, van-hart-tot-hart moet zijn en de invoelbare verbinding tussen deze en de volgende wereld kan leggen. Dit soort ritueelbegeleiders is zeer schaars, maar zo’n ritueel is dan ook onvergetelijk.

Wat kost een ritueelbegeleider? Hangt er vanaf. De ritueelbegeleiders die door het “instituut” zijn afgeleverd vragen het grote geld. Men moet dan al gauw vanaf 500 euro denken. Vaak is het veel meer. Soms vergoedt een verzekering een deel van de persoonlijke wensen. In de meeste gevallen dekt dat de kosten echter niet. En wat krijgt men er voor? Een beetje decorum en een goed gevoel, zo lang het duurt.

De belangrijke momenten in een mensenleven zijn echter meer waard dan versiering, een drijfkaarsje en een bloemetje. Het “instituut” schermt graag met zoiets als het Persoonlijke Symbool. Wat is dat dan? Dat is iets dat bijvoorbeeld een overledene bij leven heeft gekenmerkt. Als opa graag ging vissen dan kan per persoonlijke symbool dus een hengel zijn. In een toespraak kan hierop worden “ingehaakt” en de hengel van opa kan in een bloemstuk worden verwerkt. Mooi, maar oppervlakkig. Oppervlakkigheid is dan ook het kenmerk van het gros van de hedendaagse ritueelbegeleiders.

De ware ritueelbegeleider heeft ten eerste kennis van een scala rituelen. Er kan dan een keuze gemaakt worden uit het meest passende ritueel voor de gelegenheid. Zo’n ritueelbegeleider is een kunstenaar met een groot inlevingsvermogen. Nodeloos vertoon is uit den boze, paganistische rituelen kunnen afschrikken, traditionele rituelen kunnen te onpersoonlijk zijn, modern-magische rituelen zijn veelal onbegrijpelijk. Het is dus zaak om een echt ritueel samen te stellen dat verbindt en sterkt of verzoent. Men moet er kracht uit kunnen putten om de nieuwe levensfase binnen te gaan. Kom daar maar eens om.

Voor zover bekend bij Sterzoeker is er maar een Ritueelbegeleider in Nederland die dit waar maakt. Uitgerekend deze ritueelbegeleider is niet te vinden op het internet en dat is geen toeval. Sterzoeker beschikt echter wel over de nodige informatie over deze ritueelbegeleider en kan het mailcontact leggen.

Ongetwijfeld zijn Berkvens’ ritueelsuggesties goed bedoeld en een uitkomst voor wie het snel en populair wil. Wie diepgang zoekt moet zich hoeden voor namaak. Hoge kosten zijn beslist niet nodig, integriteit en oprechtheid wel.

Volkskrant 11 december 2010 over Ritueelontwerpers

De laatste jaren is een toenemende ritualisering gaande in maatschappij en de behoefte aan passende persoonlijke rituelen rond geboorte, trouwen en dood is alleen maar toegenomen. Het is gebleken dat men wel de behoefte heeft aan rituelen, maar dat men vaak niet weet hoe men deze moet in kleden. In een dergelijk geval kan men beroep doen op een Ritueelontwerper of Ritueel begeleider. Ritueelbegeleider is de naam voor een 'nieuw' beroep.

Dubbelklik op de afbeeldingen om het artikel uit de Volkskrant magazine van 11-12-2010 in groot formaat te lezen.

Ritueelbegeleiding is het begeleiden van mensen bij rituelen rondom hoogtepunten in hun leven: geboorte, huwelijk, overlijden, enz. Dit "nieuwe" beroep moet ook de Volkskrant hebben opgemerkt. De Volkskrant magazine van zaterdag 11-12- 2010 bestede namelijk uitgebreid aandacht aan dit fenomeen.

Je zou denken dat de moderne mens geen behoefte meer heeft aan rituelen, ook gezien het feit dat de kerken leeglopen en mensen zich minder snel aansluiten bij een georganiseerde religie. Een tijd lang werden rituelen geassocieerd met opgelegde protocollen waar aan voldaan moest worden. Met name eind de jaren zestig ontstond een zekere ritevijandigheid. In die periode hebben veel mensen zich los gemaakt van kerk en van verstarde rituelen.

Hieruit zou je kunnen concluderen dat mensen geen rituelen meer nodig hebben, maar het tegendeel blijkt waar. Mensen zijn geen lid meer van een kerk, maar hebben nog steeds behoefte aan rituelen. Met name in de jaren negentig ontstaat er een trend om toch weer opzoek te gaan naar rituelen. Mensen willen niet meer terug naar de oude structuren die kerk hun beidt, maar men wil wel betekenis geven aan belangrijke gebeurtenissen in het leven.

In het artikel van de Volkskrant komt ritueelontwerper Christian Berkvens-Stevelinck uit Amsterdam aan het woord. Ze is bijzonder hoogleraar Europeese cultuur aan de radboud Universiteit Nijmegen en van haar hand is een instructieboek getiteld "Vrije rituelen". Ze zegt dat ze als dominee rituelen begeleide maar dat deze niet altijd aansloten bij haar cliënten, omdat een van de partners een ander of geen geloof had. De cliënt schikte zich dan wel, maar Berkvens stelt dat als zij iemand begeleidt die geen boodschap aan haar kerk heeft, zij ook niet als vertegenwoordiger van die kerk wil op treden. Ze wilde iedereen kunnen begeleiden, afgestemd op de persoonlijke wensen en levensbeschouwelijke achtergronden

In dit gat, welke is ontstaan doordat mensen kerk en traditie achter zich lieten, zijn mensen zoals Christian Berkvens-Stevelinck gesprongen. Zij vervullen de rol van wat vroeger de priester, dominee of gezinsoudste vervulde. Met het verlaten van de traditionele rituelen willen mensen rituelen rond geboorte, dood, huwelijk en feestdagen op hun eigen manier invullen. Men betrekt voor het ritueel deel niet meer de kerk of de priester, maar men deelt met vrienden, met de ander en met familie.

Er ontstond op deze wijze een enorme verscheidenheid aan hoe mensen belangrijpe momenten in hun leven vorm gaven. Soms is die keuzevrijheid groot en raken mensen bijna een in soort paniekerigheid. Men gaat zich afvragen; hoe ga ik het feest vieren, of hoe gaan de we de plechtigheid houden, waar, bij wie? Men realiseert zich dat er geen bepaalde manier van vieren is, dat er zijn geen specifieke regels meer zijn voor een rouwplechtigheid, maar de behoefte om dit soort momenten te gedenken of te vieren blijft. En dat is soms lastig. Op zo’n moment gaan mensen opzoek naar een Ritueel ontwerper.

De Volkskrant stelt "Dat wat een ritueel precies is, valt lastig te omschrijven". We mogen hopen dat de vraagsteller bedoelt, dat het in moderne rituelen moeilijk te bepalen is wat ceremonieel en wat ritueel is. Er wordt gesteld dat het elkaar omdoen van een trouwring iets ceremonieels is en dat een initiaties van exotische volkstammen ook rituelen zijn. Vervolgens wordt verwezen naar het boek Ritual Criticism van Ronald Grimes, waarin een reeks van criteria worden beschreven waar een handeling aan moet voldoel wil het een ritueel zijn.

Handelingen kunnen dan wel als ritueel benoemd worden, maar daarom zijn het nog geen rituelen. Heel veel dingen die we lezen in het artikel over de praktijk van de ritueelontwerpers gaat dan ook niet over rituelen maar over ceremoniën. Berkvens had er dan ook beter aan gedaan om haar te betitelen met "Ceremonieontwerper".

Ook voor Grimes schijnt het begrip ceremonie en ritueel niet helemaal duidelijk te zijn. Volgens hem hebben alle menselijke handelingen rituele kenmerken, waarvan sommige meer dan andere. Hij geeft een voorbeeld uit zijn gezinsleven, waarbij als zijn kinderen komen logeren, zij Canadese bosbessenpannenkoeken bakt. Grimes noemt dit een "ontbijtritueel". Het herinnert hem aan zijn gezinsleven.
Kunnen we uit deze uitspraak van Grimes concluderen, dat wat de gewone mens eerder als ontbijtgewoontes of ontbijttraditie betitelde, hiermee nu opeens beschouwd worden als rituelen en dat het ontbijt bij Grimes thuis dus geen ontbijt is maar een ceremonie met rituelen?

Als een hoogleraar begrippen als rituelen en ceremoniën op deze verwarrende wijze hanteert voor iets wat in feite een gewoonte of familietraditie is dan kunnen wij ons voorstellen hoe verwarrend dit alles moet zijn voor de "gewone"mensen. Door dit soort verwarming van begrippen weten mensen, als het wel op rituelen handelingen aankomt, vaak niet meer hoe ze in bepaalde situaties moeten handelen.

Hoe ga je om met een rouwdiensten. De nabestaanden verkeren in een crisis, zijn vaak plotseling met de dood van een dierbare geconfronteerd, en moeten dan ook nog eens bedenken op wat voor manier ze afscheid willen nemen. Vroeger kwam de pastoor of de dominee en die wist precies wat er moest gebeuren. Dat gaf rust en troost. Nu moeten de nabestaanden zelf allerlei keuzes maken. Sommige mensen zijn dan ook ontzettend blij er dan iemand is die de dienst kan leiden.

Momenteel duiken er om die redenen bureaus op die rituelen op maat construeren. Mensen krijgen dan allerlei rites en symbolen aangereikt ­ uit de christelijke en oosterse cultuur, New Age, noem maar op ­ die ze kunnen toepassen. Soms worden mantra's gecombineerd met het aansteken van kaarsen. Het is zeg maar een ritueel allegaartje die op geen of juist op allerlei tradities is gebaseerd. De vraag is echter in hoeverre bij het gebruik van deze symbolen of handelingen werkelijk uitdrukking gegevens wordt aan het hogere doel van het ritueel.

.Hoeveel verstand heeft een ritueelontwerper in werkelijkheid van de gehanteerde symbolen. Hoeveel verstand heeft men van de psychologische uitwerking van de handeling of het ritueel. Hierbij laten we de vraag maar achterwege of men inzicht heeft in de energetische uitwerking of de werking op de hogere sferen, van het ritueel.

Ook wordt het in artikel gesteld dat mensen zelf vrij rituelen kunnen bedenken. Nu is hier natuurlijk wel iets voor te zeggen, maar het gevaar dat rituelen op deze wijze zich puur bezig houden met de buitenkant en de Here helpe je toch wel de brug over, om het zo maar eens te zeggen. Pure buitenkant dus.

Het valt dan ook op in het artikel van de Volkskrant er weinig tot niks over de diepte van rituelen gezegd wordt. Rituelen hebben een impact op meerdere vlakken. De vraag is hoe wordt hier mee omgegaan. Of zijn rituelen verworden tot de nieuwe hebbedingetjes van een enkeling.

Soms lijken de moderne rituelen ook meer op de afronding van een langdurige therapeutische proces, waarbij het de handeling, want een je zou dit beter niet als ritueel kunnen betitelen, als een soort afsluiting wordt gebruikt. De handeling zorgt dan voor de als het ware voor de catharsis. Berkvens geeft hiervan een voorbeeld uit haar praktijk: Een 70 jarige Indonesische vrouw, die na de tweede wereld oorlog naar Nederland was gemigreerd, omdat ze verwikkeld was in een familievete. Berkvens ontwierp voor haar een plechtigheid, op de Veluwe, waarbij ze de bomen, waxine lichtjes en portreken van familieleden gebruikt als voorwerpen binnen de plechtigheid.

Vervolgens laat Berkvens de vrouw wat haar dwars zit opschrijven en na een korte stilte het papier verscheuren. Daarna worden de kaarsjes uitgeblazen en loopt de vrouw naar het open veld, wat het verlossing moment moet uitbeelden. Zoals wij al schreven heeft een dergelijke handeling weinig met rituelen te maken. Een psycholoog had haar wellicht dezelfde handelingen laten uitvoeren, al dan niet middels voorstellingsverbeelding. Dergelijk handelingen hebben een feel-good effect, en kunnen zeker winst opleveren over hoe de cliënt kijkt naar haar familie, maar de werkelijke vete zal hier niet door oplossen, een hereniginsgesprek met de familie, begeleid door iemand die in dergelijke zaken deskundig is zou hier veel meer op zijn plaats geweest zijn.

Vraag is dan ook Ritueelontwerper zich met dergelijk rituelen niet op het terreinen begeeft van waar hij eigenlijk niet deskundig is. Op de beschreven wijze van omgaan met rituelen, in het Artikel in de volkskrant, kan je iedere belangrijk moment of elk ongenoegen inkleden met een ritueel. Of dit effectief is en of de effectiviteit van dergelijk handelingen op langere termijn standhouden is dan ook nog maar de vraag.

Hier zien we verschillende kanten aan het probleem welke hieruit kan ontstaan. Enerzijds willen mensen meer decorum aan hun leven hangen, anderzijds zien we in deze rituelen pure oppervlakkigheid. Met achterliggende effecten, in bovenstaand geval is de ruzie met de familie helmaal niet opgelost na het ritueel. Dit is er nog steeds. De cliënt gaat alleen met een goed gevoel naar huis, zolang dit duurt.

Niemand staat stil bij de belevingskant, het innerlijke landschap, om het zo maar eens te noemen. Daar zit het draaipunt van de kwaal. Men werkt op bestelling en de ritueelontwerpers hebben een vrij oppervlakkig beeld van hun klanten. Berkvens blaast in het artikel de boel een beetje op als ze een voorbeeld geeft van een kleinzoon die die ten overstaan van alle aanwezigen in een furieus relaas tegen zijn groot vader ontstak. Berkvens noemt dit "een rituele afrekening van heb ik jou daar". Je kan je afvragen wat er ritueel aan een emotionele ontlading is?

Voor Berkvens is er echter geen plaats voor emoties. Ze maakt de cliënt monddood door en zegt tegen haar client; "je hoort er bij, maar nu even je mond houden" Hier zien we meteen nog een knel punt van de Ritueel ontwerper die al te bepalend bezig is over hoe een ceremonie of ritueel ingevuld wordt of zou moeten verlopen. Het is wel zaak dat mensen zichzelf blijven herkennen en er ook plaats is voor dieper gevoelens, wellicht had het gevoel van deze kleinzoon anders ingekleed kunnen worden, in plaats van hem monddood te maken.

Mensen zouden zelf hun symbolen moeten ontdekken of creëren en zich minder afhankelijk moeten op stellen van een dergelijke Ritueelontwerper. Men moet vooral niet vergeten zelf de regie in handen te houden, want het gaat hier om het eigen persoonlijk moment en niet om het feestje van de Ritueelontwerper. Hoe mooi het ook bedacht kan zijn.

Een ritueel hoeft niet ingewikkeld te zijn. Men kan dit eenvoudig aanvullen met zaken die voor de persoon in kwestie belangrijk zijn bijvoorbeeld door gebruikt te maken van een boek dat men heel mooi vindt, foto's van een vakantie of bepaalde muziek. Daaromheen kan het ritueel dan met bepaalde dingen aangevuld. Bijvoorbeeld een door een gebed uit te spreken, aan meditatie te doen; altijd rekening houdend met de traditie waaruit het ritueel voortkomt.

Berkvens waarschuwt ons dat onbezonnen rituelen link zijn. Dat als je een bootje met as van je dierbare te water laat, wat volgens haar een populair Boeddhistische ritueel is, je wel klaar moet zijn, om de "ziel" toe te vertrouwen aan het water. Anders krijgt men spijt. Waarom er hier van dit ritueel zo’n eenzijdige duiding wordt gegeven, dat ziel zich zou toevertrouwen aan het water, ontgaat ons geheel. Het was toch de as die op het bootje meevoer, daar is de ziel toch niet meer aan verbonden?

Berkvens geeft nog tip voor hen die de rouwperiode niet meer nodige hebben; zij kunnen een herdenkingsaltaar in hun kamer zetten, of als je dat te luguber vindt kan je een joods ritueel doen. Dit bestaat uit een kaars branden voor een portret foto met een mooie bloem er naast, wat hier nu specifiek joods aan is ons een raadsel. Een specifiek joods ritueel is het de sjiwwe, maar dit van die kaars kennen wij niet. Het zal wel ons gebrek aan rituele kennis zijn.

Verder vermeld het artikel dat Berkvens niet schroomt op elementen van verschillende religies te combineren, tot een nieuw ontwerp. Dat dit "ritueel shoppen" is vindt zij onzin. Hier komt Berkvens met een rare vergelijking die je niet moet willen. Zij stelt dat we in onze sap cultuur alles mogen pakken wat we kunnen gebruiken. Dit is op zijn minst vreemd, want wie wil er nu een allegaartje op een plechtig moment in zijn leven.
Ook Grimes beschouwt het winkelen in rituele gebruiken als een culture uitwisseling, gelijk aan de mondialisering en stelt in het artikel: Dat Pizza ooit een exotische lekkernij was, maar dat je hem nu op iedere staart hoe kan eten. Dat kan wel zo zijn, maar de lekkerste pizza eet je nog altijd in Italië.

In het artikel wordt verder nog een voorbeeld gegeven van de Ritueelbegelieder Annegien Ochtman- De Boer . Zij geeft een voorbeeld van een scheidingsritueel, ook hier weer meer therapie dan ritus. Tot slot geeft Grimes ons nog mee: dat we om profeit van rituelen te hebben ze zelf moeten uitvoeren. Hij kwam tot deze conclusie door "laboratorium" onderzoek, welke hij achter af analyseerde. Jammer dat het artikel niet vermeld of hij ook onderzoek gedaan heeft naar het effect van het zelf schrijven van rituelen te opzichten van de uitvoering door Ritueel ontwerpers, dat hadden wij echt interessant gevonden. Grimes bracht met zijn onderzoek niets nieuws onder de zon.

Uitvaartondernemingen zouden er wat Sterzoeker betreft ook goed aan doen begeleiders in dienst te nemen die nabestaanden een bepaalde structuur aanreiken. Hierbij moeten we u nog iets over een andere kant van die ritueelbegeleiding vertellen. In feite zijn het de verzekeraars die de mogelijkheid bieden voor extra's. En dan hebben we het vooral over de natura verzekeringen. Voor een kleine verhoging van de premie kan een verzekerde de ruimte inbouwen voor persoonlijke wensen. Het hoofdbedrag betreft de noodzakelijke dingen.

Per verzekering en soort polis kan het bedrag voor persoonlijke wensen hoger of lager zijn. Nou is het zo dat een uitvaart al gauw een 4000 euro kost, dus een bedrag van pakweg 750 euro voor persoonlijke wensen is een kwestie van "komen we over de hond, dan komen we ook over de staart". Het is juist dat bedrag waar de ritueelbegeleiding op mikt. U kunt dit ook zelf nazien in de tarieven die hier en daar op web-sites van ritueelbegeleiders genoemd worden.

Maar dat is nog niet alles. Haast elke grote uitvaarder biedt verschillende vormen van verzekering, ook naturaverzekeringen. Stel dat u bij Monuta verzekert voor 5000 + 750 euro. Dan krijgt Monuta het hele bedrag en mag u natuurlijk uw persoonlijke wensen invullen. Maar de uitvaarders rekenen een ander tarief als zij; En de verzekering doen, PLUS de uitvoering. Wanneer ze dan nog zelf een soort ritueelbegeleiders in dienst hebben (die ook uitvaartbegeleider zijn, wat weer iets anders is want zij dragen bijvoorbeeld de kist en dat doen ritueelbegeleiders niet) dan is de verrekening vestzak-broekzak, dus meer winst voor de uitvaartonderneming. Vandaar die leuke spotjes van "Hoe wil ik het hebben ....". Als de eigen wensen van te voren vastgelegd worden dan kunnen zij scherper calculeren.

Snap u het nog?Punt is alleen dat de ritueelbegeleiders in hun hoofd geknoopt krijgen dat er dus markt is voor hun noeste arbeid. Die markt is echter weggesnoept door de uitvaartonderneming/verzekeraars die ritueelbegeleiders hebben die dan weer door Het Moment zijn opgeleid. In feite is Het Moment de boosdoener. Goed beschouwd eet iedereen van twee walletjes, Het Moment en de uitvaarders/verzekeraars.

De naturaverzekeraars bakken ze heel erg bruin. Om een voorbeeld te noemen. Als u een Dela verzekering heeft, maar u wilt u uitvaart praktische laten verzorgen bij de uitvaarder het dicht bij uw huis. Dan declareren deze bij u de kosten, U levert de polis van Dela in (die zij bij Dela claimen) en voor het restbedrag krijg u dan een nota. Had U de uitvaart door Dela laten doen (bij een uitvaartbedrijf dat zij aanwijzen) dan was u net zo duur uit geweest, maar Dela had er beter aan verdiend want die rekenen andere tarieven als zij een uitvaart regelen. Het punt is hier: de onderlinge prijsafspraken.

Een grote uitvaarder moet minimaal 10.000 uitvaarten per jaar doen om rendabel te draaien. Daarom bieden ze ook het pakket "eigen wensen" aan, dat maakt het aantrekkelijker.
De zelfstandige ritueelbegeleider krijgt geen poot aan de grond bij de grote jongens. Ook niet bij de kleinere, maar dat is een ander verhaal. De knutselaars met hun kaarsjes en drijfbloemen, daarvan zijn er 13 in een dozijn. Deze zijn niet interessant. Het lawaai dat zij om hun onbeduidende "ritueeltjes" maken, dat stoort.

Je ziet hier in het Ritueelontwerper net zoiets als op de cursusmarkt. Al die peperdure z.g. opleidingen zijn aftrekposten. Hoe hoger je salaris, hoe meer je terugkrijgt van de fiscus. Daarom zijn dergelijke zaken ook zo schrikbarend duur. Het wordt toch wel met gemeenschapsgeld betaald.