Heka & het Verenigen van de Twee Landen

In het oude Egypte droegen goden en farao's droegen een zweepje of vlegel (flagellum) en een kromstaf of heka-staf. In het hiëroglyfenschrift staat het symbool van de kromstaf, heka, voor 'heersen'. Heka en vlegel symboliseerden de heersende macht van de farao. Veel Egyptische ceremoniële attributen symboliseren rijkdom, macht, overvloed, vruchtbaarheid, geluk of seksualiteit. De symbolische betekenis komt vaak voort vanuit een letterlijke betekenis of praktische situatie. Een gebruiksvoorwerp wordt in een andere context geplaatst en metaforisch uitgelegd. In Egypte werd de farao uitgebeeld met gesel en kromstaf. Ook de god Osiris, die de vergoddelijkte koning na zijn dood voorstelde, droeg deze heersersattributen.


De gesel, die vooral is gewijd aan de goden Osiris en Min, werd afgebeeld als vliegenzwaaier, waarmee vliegen werden verdreven. Symbolisch werden op deze manier kwade geesten verjaagd. Met de kromstaf werden de onschuldigen beloond; de vlegel diende evenals de roe om de schuldigen te straffen. Ook andere goden, zoals het maankind Chons, werden met gesel en kromstaf afgebeeld.

De farao wordt gewoonlijk afgebeeld met vlegel en kromstaf, maar op de oudste weergaves van koninkijke ceremonies komt soms alleen een vlegel voor. Dat geldt bijvoorbeeld voor de koning Den van de eerste dynastie, die is afgebeeld terwijl hij wacht tot hij als proeve voor zijn geschiktheid zijn hardlooptest moet verrichten voor zijn Sed-feest.

De precieze oorsprong van het zweepje is niet bekend. Er werd wel gedacht dat het ging om een dorsvlegel. Dat is een steel waaraan een eind hout flexibel bevestigd is, zodat ermee kan worden geslagen op het koren, dat na de oogst op de dorsvloer wordt gelegd. Door dit 'dorsen' worden de zaden gescheiden van het kaf. Osiris, die met de vlegel wordt uitgebeeld, was in Egypte de god van het koren. De Grieken stelden hem gelijk aan de wijngod Dionysos. Ook Osiris' voorganger in Boesiris, de god Andjety, werd al afgebeeld met kromstaf en vlegel.

Er wordt ook gedacht dat het gaat om een zweepje dat werd gebruikt door herders, om de kudde in bedwang te houden. De kromstaf was van oorsprong een herdersstaf, en de krul diende om weglopende schapen terug te voeren. De koning werd in de oudheid voorgesteld als een herder, die zijn kudde, het volk, leidde en beschermde, maar ook strafte.

heersers van heka

Om die reden stammen de heerserssymbolen af van herdersattributen. De verwisseling tussen heerser en koning is ook te herkennen in de vertaling van het woord Hyksos, een volk van 'vreemdelingen' dat tijdens de vijftiende dynastie in het deltagebied de macht had gegrepen en een buitenlandse koning op de troon had gezet. Hyksos, of zoals de Egyptenaren schreven Heka Khasoet, wordt tegenwoordig vertaald als 'heersers (van heka) uit vreemde landen', maar in de oudheid werd het woord verward met herders, en werd het vertaald als 'herder-koningen'. Die vertaling ligt voor de hand, omdat het woord heka voor heersen werd uitgebeeld door de de gekromde herdersstaf. Volgens nog andere interpretatie zou de vlegel een soort vliegenmepper kunnen zijn, of zelfs een attribuut om de hars uit gomplanten mee te verzamelen.

Het bijeenbinden van een bundel planten om de kracht van de eenheid te symboliseren werd al gedaan door de vroegste dynastieën van de Egyptenaren. Met het symbool wordt verwezen naar de vereniging van de twee Egyptische rijken, het noorden en het zuiden, die nu gezamenlijk worden overheerst door één farao. Sema betekent verenigen of binden. Het woord sema wordt weergegeven door een hiëroglief die de longen en luchtpijp voorstellen. Tawy verwijst naar de twee landen. Tawi is etymologisch verwant met ons woord 'twee' of 'duaal'.

Beneden-Egypte was de noordelijke Nijl-delta, die uitmondde in de Middellandse Zee. Dit vruchtbare gebied werd Ta-mehu genoemd, het Land van de papyrus. Ook de bij was een symbool van Beneden-Egypte.
Boven-Egypte, het zuiden, strekte zich uit in zuidelijke richting langs de oevers van de Nijl vanaf het Moerismeer in de oase van Fayoem, zo'n 80 km ten zuiden van Caïro, en bereikte meer dan duizend kilometer de grens in Nubië, het noorden van het huidige Soedan. Het gebied werd Ta-shema genoemd, 'Land van het riet'.

Toen de landen werden verenigd, werden riet en bij verenigd tot één symbool. In de latere gestandaardiseerde vorm van het sema-tawi-teken werden een rietstengel (noorden) en een lotus (zuiden) verenigd via het sema-teken, de longen en de luchtpijp.

Menes

In het zuiden was in de predynastieke tijd al langer een strijd gaande om het vergroten van de macht en het uitbreiden van het gebied. De noordelijke delta bestond uit verschillende losse eenheden die zich bezighielden met het drijven van handel. Hier was niet echt sprake van 'een Egyptisch rijk'. In de loop van de tijd werd ook het deltagebied toegevoegd aan het rijk van de zuidelijke koningen. Achteraf werd naar deze ontwikkeling verwezen met de mythe dat de koning Menes de twee pre-dynastieke Egyptische rijken als eerste verenigde.

Menes zou de stichter zijn van de eerste dynastie van het Oude Rijk, met Memphis als de hoofdstad. Hij zou de troon hebben geërfd van Horus. Maar zijn naam wordt in vroege bronnen, zoals de koningslijst van Palermo van de vijfde dynastie, nog niet voor. Pas in latere bronnen wordt zijn naam genoemd. In veel latere koningslijsten wordt hij genoemd als de eerste heerser van Egypte. De Griekse schrijver Herodotus noemde hem Min, de naam van een bekende fallische Egyptische god. Ook zijn er op enkele onduidelijke potscherven na geen archeologische vondsten die getuigen van een farao met de naam Menes.

Palet van Namer

Tegenwoordig wordt ook wel gedacht dat Menes een naam of titel was van de koning Aha, die ook wel wordt gezien als de eerste koning van de eerste dynastie en de eerste koning van de twee rijken, of van Narmer, een zuidelijke koning die voor het eerst het noorden wist te veroveren en aan zijn rijk toe te voegen. Voor deze koningen is veel archeologisch bewijs. Aha of Horus-Aha was de eerste koning die regeerde over de twee Egyptes. Narmer, zijn voorganger, regeerde ongeveer 3100 jaar voor onze jaartelling.

Het narmerpalet, waarop de oorlogsdaden van de farao Narmer zijn vastgelegd, laat zien hoe de koning het noordelijke land aan zich onderwierp. De koning wordt op de ene kant getoond met de rode kroon van Beneden-Egypte (het noorden) en op de andere kant met de witte kroon van Boven-Egypte (het zuiden). Op de afbeelding die hier linksboven te zien is draagt Narmer de rode kroon (deshret) van het noorden, een soort vlegel en een net.

Tijdens zijn opvolger Aha werden de twee rijken al gesymboliseerd door de deltagodin Wadjet, de cobra die als ureaus deel uitmaakt van de kroon van de farao's en koningen, en de zuidelijke godin Nekhbet, de gier, die ook wordt toegepast op de kroon. De nebty-naam van de koning verwees naar deze godinnen, en dus naar zijn positie als heerser van de twee landen. Op de afbeelding uit de Horustempel van Edfoe links is te zien hoe Nekhbet en Wadjet de koning kronen met de dubbele kroon van Boven- en Beneden-Egypte (pschent).


De oudst bekende afbeelding van het sema-tawy-symbool dateert al van de eerste faraodynastie. De hiëroglief 'sema' die een papyrus en een andere plant verbindt komt voor op een vat uit de tijd van de koning Adjib, een van de laatste koningen van deze dynastie. Op de vaas van Khasekhem, die mogelijk dateert uit de tijd van de laatste koning van de tweede faraodynastie, is te zien hoe de planten zijn samengebonden rond het sema-teken.

sema-tawi

Het symbool werd vooral afgebeeld op de flanken van de troon van de farao, die model stond voor het centrale gezag van de twee Egyptes. Een belangrijke titel van de farao was nesut bity, dat ongeveer wordt vertaald als 'koning van de twee landen'. De oudste troon waarop sema-tawy te zien is, is die van de farao Khafre (Chefren) uit de vierde dynastie. Hij is bekend als een van de drie farao's die zijn piramide in Gizeh liet bouwen, bij de grote piramide van Cheops.

In een latere tijd werden de twee landen gepersonifieerd door twee menselijke figuren. Een reliëf van Ramses II in de Amuntempel in Karnak toont hoe de landen worden vertegenwoordigd door hun beschermgoden; het zuiden door de dodengod Thot met het ibishoofd, het noorden door Horus, de god met het valkenhoofd.

Op andere reliëfs wordt de Nijlgod Hapi in androgyne vorm links en rechts gespiegeld weergegeven, terwijl hij de rijksplanten bijeenbindt. Ook andere goden of menselijke figuren die de rijken symboliseren komen in aanmerking, zoals Seth en Horus. Als onderdeel van het inwijdingsceremonieel moest de farao om de beurt, getooid met zijn scepter en vlegel, plaatsnemen op twee verschillende tronen, eenmaal gekroond met de zuidelijke en eenmaal met de noordelijke kroon. Ook twee priesters die Horus en Seth representeerden volgden dit ritueel.

Horus vertegenwoordigde het noorden, Seth het zuiden. Horus en Seth vervullen de rituele handeling van het verenigen van de rijken door de rijksplanten te verbinden rond het sema-teken, de longen en de luchtpijp. De Egyptenaren beeldden de longen uit door een vorm die wij kennen als een hart.

De verenigde Egyptes onder de heerschappij van de farao stonden voor orde en harmonie. Het land buiten Egypte, werd voorgesteld als de woestijn, waar Seth, de broer en moordenaar van Osiris heerste. Seth was enerzijds een belangrijke god, die al werd vereerd in de predynastieke Nabaqa-cultuur, maar hij werd tevens geassocieerd met de vijanden van Egypte, met wanorde en barbaren.

Als vertegenwoordiger van het duister en de chaos stond Seth tegenover Maat, de godin van de orde en harmonie. Om Maat, de harmonie van het rijk, te herstellen, moesten de vijanden van Egypte worden verslagen. Bij de tempel van Ramses II in Aboe Simbel is afgebeeld hoe de Nubiërs en Assyriërs worden verslagen en meegevoerd, precies onder de afbeeldingen waar de dubbel uitgevoerde nijlgod Hapi de planten verbindt. Seth is in de bijbelse geschiedenis terecht gekomen als de 'satan', de 'tegenstrever' van god, en bij ons verder geëvolueerd tot de duivel.

Het verenigen van de twee landen speelde in de Egyptische nationalistische symboliek altijd een grote rol. Toch betreft het waarschijnlijk geen historische gebeurtenis, maar een proces dat een langere periode in beslag heeft genomen. Egypte heeft drie belangrijke periodes gekend waarin het noorden en zuiden onder centraal gezag stonden, die bekend staan als het Oude Rijk, het Middenrijk en het Nieuwe Rijk.

Tijdens de 18e dynastie werden de twee landen voor het laatst bijeengebracht door de heersers van het zuidelijke land, die als hoofdstad Thebe hadden. Deze periode staat bekend als het Nieuwe Rijk. In deze periodes vormde Egypte een belangrijke oorlogsmacht, breidde het rijk de grenzen steeds verder uit, en werden de omringende landen gekoloniseerd, schatplichtig gemaakt en geëxploiteerd, terwijl vele bewoners gevangen werden genomen en tot slaaf werden gemaakt. Het voeren van imperialistische oorlogen en het beroven van landen van hun grondstoffen werd in die tijd niet gezien als misdaad, maar als bewijs van kracht en grootsheid. In de tussenliggende periodes brokkelde het gezag af en grepen lokale heersers de macht.