De Wereldas of Axis Mundi

De wereldas oftewel de axis mundi is een bekend begrip in de mythologie. De wereldas werd beschreven als de denkbeeldige lijn tussen de aardse polen, de aardas, en de noord- en zuidpool in de hemel, die uitloopt tot vlakbij de Poolster. Deze wordt ook gezien als een symbolische verbindingslijn die loopt tussen het zichtbare en het onzichtbare, de wereld en de hemelse sfeer of sferen. Het is de centrale lijn waar alles om draait, zowel letterlijk als figuurlijk.

Deze lijn is belangrijk omdat ze vanuit een aards perspectief het midden van de wereld vormt. Voor een waarnemer op aarde lijkt het alsof de sterren ronddraaien en de as waarom ze draaien is de poolas. Het gebied rondom de Poolster is het enige plekje in de sterrenhemel dat níet ronddraait en alle andere sterren cirkelen eromheen. Het is het sublieme rustpunt en een anker voor de schepping. Dit "kosmisch centrum" was van onschatbare betekenis in de antieke wereldopvatting.

Verschillende scheppingsverhaal vertellen ons dat het centrum in de pool de plaats is van waaruit de wereld geschapen is, dat de scheppende god hier vandaan kwam en dat dit de plaats was waar de goden met draken vochten, de liefde bedreven en communiceerden met de mens. Het polaire centrum vormt letterlijk het hart van de mythologie.

De poolster wordt ook wel de 'onbewogen beweger' genoemd. Talloze tradities afkomstig van alle continenten verhalen dat de wereldas ooit een gigantische lichtkolom was, die de aarde met de hemel verbond. In mythen wordt de wereldas vaak beschreven als een levensgrote vurige of gouden boom, geworteld in de diepste onderwereld onder de aarde en met de kruin in het zenith, waar de Poolster is. Of de wereldas is een gouden berg in de navel van de wereld, waarvan de top tot de hoogste hemelen reikt. Of de wereldas is het lichaam van een reusachtige god, de wereldreus Atlas, die zijn voeten op de aarde heeft en het hemelgewelf op zijn schouders heeft rusten.

Een eindeloze serie metaforen – levensboom, wereldberg, kosmische reus, en vele andere – beschrijft één en hetzelfde wonderbaarlijke ding: de as in het midden van de wereld, de poolster, het vaste punt, vanaf de aande gezien aan de hemel, waar omheen alles schijnt te draaien.

Mensen in oude, archaïsche beschavingen werden geleid door de drijfveer om hun bestaan te relateren aan het sacrale kosmische centrum, de ware Werkelijkheid temidden van chaos en verandering. De ruimtelijke metafoor van centrum en rand kreeg in mythen de gestalte van een wereldboom, of een kosmische berg. De weg naar het centrum leidt in de godsdienst vaak omhoog. Daar kon men schroomvol tot God naderen. De berg waarop de wereldas stond en naar de hemel reikte heette Tabor, Meru, Olympus, Parnassus, of Sion. ze staan allemaal voor de ene wereldberg. de wereldas staat centraal in de wereldopvatting van menige oude cultuur.

Maar ook in andere metaforen kreeg de axis mundi gestalte. Behalve in termen van een sacrale geografie werd zij ook in beelden uitgedrukt, ontleend aan de biologische en natuurlijk verschijnselen:

"Een universum wordt vanuit haar centrum geboren. Het spreidt zich uit vanuit een centraal punt, als het ware zijn navel". Zo kwam volgens de Rig Veda (X, 149) het universum ter wereld en ontwikkelde het zich: vanuit een kern, een centraal punt. In de veda's lezen we ook het scheppingsverhaal waarin Indra de slang Vrta verslaat die het water van de wereld had opgeslokt. Hij doorsteekt het monster, het water komt vrij en uit het meegekomen slib vormt Indra een stutpaal waarmee hij de hemel en de onderwereld scheidt en vastzet. Zo creëert hij een "gouden" wereldorde waarin iedereen zijn plek heeft. Deze stutpaal is de axis mundi die elders vaak door een boom wordt voorgesteld.

In het christendom herkenen we de wereldas in Maria, die ook wel Sterre der Zee wordt genomed. De titel van Sterre der Zee is veel ouder dan het Christendom en was eens verbonden aan Isis, Ishtar, Aphrodite dan wel Venus, waarbij ze direct te herleiden is tot de rol van de hemellichamen voor de oriëntatie ter land en ter zee. Daarbij springt met name de rol van de planeet Venus in het oog (als ochtend- en avondster, richtpunt voor schippers), of van de Poolster (zelfde functie) die de axis mundi markeert. Typerend genoeg was Maria niet alleen de Sterre der zee, maar ook de Stella matitutina, of te wel de ochtendster! Op haar richt de mensheid haar kompas.

De Hebreeuwse traditie is nog veel explicieter: "De Heilige schiep de wereld als een embryo. Zoals het embryo groeit vanuit de navel, zo begon God de wereld te scheppen vanuit de navel, en van daaruit spreidde het universum zich uit in alle richtingen." Zo zijn er legio andere voorbeelden op te noemen, soort gelijke beelden beschrijven. Sterzoeker zal in een later te verschijnen blog uitgebreid ingaan op een Egyptische scheppingsmythe waarin de wereldas en de berg centraal staan

Vandaag de dag is de relevantie van de wereldas nauwelijks voor te stellen; maar de oude volken oriënteerden zich aan de hand van natuurverschijnselen en aan wat zij aan de nachtelijke hemel waarnamen, en iedere nacht zagen zij dat alles rond dat ene punt aan de hemel, de Poolster ronddraaide. De wereldas meer dan een imaginaire verbinding die het optische centrum van de sterrenwereld symboliseert. De mythen beschrijven de wereldas in ongekend detail als een object dat verschillende fasen doormaakte, fasen die stuk voor stuk gereconstrueerd kunnen worden met behulp van gegevens uit vele verschillende culturen.

• De wereldas begon ooit als een punt en rees vervolgens op naar het zenith.
• Door deze groei scheidde de wereldas de hemel en de aarde, die ooit plat op elkaar lagen.
• De wereldas stond in het optische centrum van hemel en aarde.
• De wereldas was het eerste ding dat bestond in de duisternis.
• De mythische god, held of voorouder reisde heen en weer langs de wereldas.
• De wereldas scheen met een rode, gouden of witte gloed.
• De wereldas bestond uit water, wind of vuur.
• De wereldas bestond uit zeven tot negen horizontale segmenten.
• De wereldas draaide rond.
• De wereldas was gespleten aan het bovenste uiteinde.
• Een of twee spiralen wonden zich om de wereldas heen met zeven tot negen windingen.
• Zeven tot negen concentrische cirkels vormden zich rond de wereldas.
• De wereldas was hol van binnen.
• De wereldas was de bron van leven, energie, en voedsel en bevatte de mythische voorouder.
• Bovenop de wereldas zat de godheid of een bolvormig voorwerp.
• Een aantal tentakels, meestal vier, zeven of negen, was straalsgewijs aan de wereldas bevestigd en verspreidde zich van daaruit over de ruimte.
• De wereldas had de vorm van een zandloper.
• Na verloop van tijd knakte de wereldas in het centrum en viel uit elkaar in stukken die door de ruimte geschoten werden.

Elk van deze eigenschappen worden genoemd en beschreven in mythologieën, rituelen en traditionele kunst met betrekking tot deze wereld as.

De symboliek van de mythen rond de wereldas kunnen opgevat worden als een letterlijk verwoording van hoe de schepping is ontstaan, maat we kunnen het ook interpreteren als een vertaling van onze binnenwereld, waarbij de wereldas de kern is van ons bestaan, ons leven, of onze psyche, waar om heen ons leven zich afwikkelt.

Wereldas is het wereldmiddelpunt, maar dus ook het levensmiddelpunt, het centrale punt, de pool waar alles om draait. Het wereldmiddelpunt is het punt waar stilstand en beweging samen zijn. Beweging is tijd, maar stilstand is eeuwigheid. Als we dit punt kunnen zien als levensmiddelpunt, kan het ons doen beseffen dat dit ogenblik in het leven eigenlijk ook een moment van eeuwigheid is, en het ervaren van dit eeuwige aspect, van wat men doet in de tijdelijke ervaring, dat is de mythologische ervaring.

De ervaring van een transcendent(levens)midden kan ons sterken en stabiel doen staan in de overweldigende cosmos. De donkere, chaotische wereld wordt licht en transparant, zij verkrijgt structuur, zodra zij verankerd blijkt in een centrum dat zich onttrekt aan menselijke greep. De kosmos als een geheel is een organisme dat tegelijkertijd echt, levend en heilig is. Op hetzelfde ogenblik openbaart het zowel de modaliteiten van het zijn als het sacrale. Ontofanie en hiërofanie komen hier bijeen.

Nemen we de beschrijving van de wonderlijke attributen van deze wereldas, zoals hierboven beschreven, letterlijk, als natuurkundige verschijnselen, dan corresponderen ze één voor één met bekende aspecten en fasen in de ontwikkeling van het ontstaan van het universum, zoals uit laboratorium-onderzoek blijkt. De tunnel leek rond te draaien als gevolg van de wenteling van de aarde rond haar as, ontwikkelde tentakelachtige uiteinden, spleet aan de uiteinden, spiraalde en kronkelde, en viel uiteindelijk uit elkaar in stukken die kriskras door de ruimte stoven.

Uiteindelijk herstelde het magnetisch veld van de aarde zich. Langer zou het duren eer de klimaten en de biologische populaties tot rust kwamen. En ook duurde het nog ettelijke eeuwen, zo niet millennia, eer de kleinere en grotere brokstukken die los door het zonnestelsel zwierven waren uitgedund en het zonnestelsel zijn hedendaagse rust verwierf.

De plasmakolom en de plasmaklonten die ooit het hemelruim overheerst hadden leefden voort in de herinnering als machtige goden, geesten en voorouders die de wereld gemaakt hadden zoals ze nu is, verbinding onderhielden tussen hemel en aarde, voortdurend van vorm veranderden, strijd leverden met elkaar en zo onvoorspelbaar waren dat ze met rituelen en offers tevreden gehouden moesten worden.

De goden waren niet fysiek meer op aarde, maar ze bleven des te krachtiger voortleven in de psyche en in de herinnering. Zo is de wereldas nog steeds een prachtig symbool, welke we kunnen aanspreken en zij is iedere nacht zichtbaar aan de sterrenhemel.