Volkskrant 11 december 2010 over Ritueelontwerpers

De laatste jaren is een toenemende ritualisering gaande in maatschappij en de behoefte aan passende persoonlijke rituelen rond geboorte, trouwen en dood is alleen maar toegenomen. Het is gebleken dat men wel de behoefte heeft aan rituelen, maar dat men vaak niet weet hoe men deze moet in kleden. In een dergelijk geval kan men beroep doen op een Ritueelontwerper of Ritueel begeleider. Ritueelbegeleider is de naam voor een 'nieuw' beroep.

Dubbelklik op de afbeeldingen om het artikel uit de Volkskrant magazine van 11-12-2010 in groot formaat te lezen.

Ritueelbegeleiding is het begeleiden van mensen bij rituelen rondom hoogtepunten in hun leven: geboorte, huwelijk, overlijden, enz. Dit "nieuwe" beroep moet ook de Volkskrant hebben opgemerkt. De Volkskrant magazine van zaterdag 11-12- 2010 bestede namelijk uitgebreid aandacht aan dit fenomeen.

Je zou denken dat de moderne mens geen behoefte meer heeft aan rituelen, ook gezien het feit dat de kerken leeglopen en mensen zich minder snel aansluiten bij een georganiseerde religie. Een tijd lang werden rituelen geassocieerd met opgelegde protocollen waar aan voldaan moest worden. Met name eind de jaren zestig ontstond een zekere ritevijandigheid. In die periode hebben veel mensen zich los gemaakt van kerk en van verstarde rituelen.

Hieruit zou je kunnen concluderen dat mensen geen rituelen meer nodig hebben, maar het tegendeel blijkt waar. Mensen zijn geen lid meer van een kerk, maar hebben nog steeds behoefte aan rituelen. Met name in de jaren negentig ontstaat er een trend om toch weer opzoek te gaan naar rituelen. Mensen willen niet meer terug naar de oude structuren die kerk hun beidt, maar men wil wel betekenis geven aan belangrijke gebeurtenissen in het leven.

In het artikel van de Volkskrant komt ritueelontwerper Christian Berkvens-Stevelinck uit Amsterdam aan het woord. Ze is bijzonder hoogleraar Europeese cultuur aan de radboud Universiteit Nijmegen en van haar hand is een instructieboek getiteld "Vrije rituelen". Ze zegt dat ze als dominee rituelen begeleide maar dat deze niet altijd aansloten bij haar cliënten, omdat een van de partners een ander of geen geloof had. De cliënt schikte zich dan wel, maar Berkvens stelt dat als zij iemand begeleidt die geen boodschap aan haar kerk heeft, zij ook niet als vertegenwoordiger van die kerk wil op treden. Ze wilde iedereen kunnen begeleiden, afgestemd op de persoonlijke wensen en levensbeschouwelijke achtergronden

In dit gat, welke is ontstaan doordat mensen kerk en traditie achter zich lieten, zijn mensen zoals Christian Berkvens-Stevelinck gesprongen. Zij vervullen de rol van wat vroeger de priester, dominee of gezinsoudste vervulde. Met het verlaten van de traditionele rituelen willen mensen rituelen rond geboorte, dood, huwelijk en feestdagen op hun eigen manier invullen. Men betrekt voor het ritueel deel niet meer de kerk of de priester, maar men deelt met vrienden, met de ander en met familie.

Er ontstond op deze wijze een enorme verscheidenheid aan hoe mensen belangrijpe momenten in hun leven vorm gaven. Soms is die keuzevrijheid groot en raken mensen bijna een in soort paniekerigheid. Men gaat zich afvragen; hoe ga ik het feest vieren, of hoe gaan de we de plechtigheid houden, waar, bij wie? Men realiseert zich dat er geen bepaalde manier van vieren is, dat er zijn geen specifieke regels meer zijn voor een rouwplechtigheid, maar de behoefte om dit soort momenten te gedenken of te vieren blijft. En dat is soms lastig. Op zo’n moment gaan mensen opzoek naar een Ritueel ontwerper.

De Volkskrant stelt "Dat wat een ritueel precies is, valt lastig te omschrijven". We mogen hopen dat de vraagsteller bedoelt, dat het in moderne rituelen moeilijk te bepalen is wat ceremonieel en wat ritueel is. Er wordt gesteld dat het elkaar omdoen van een trouwring iets ceremonieels is en dat een initiaties van exotische volkstammen ook rituelen zijn. Vervolgens wordt verwezen naar het boek Ritual Criticism van Ronald Grimes, waarin een reeks van criteria worden beschreven waar een handeling aan moet voldoel wil het een ritueel zijn.

Handelingen kunnen dan wel als ritueel benoemd worden, maar daarom zijn het nog geen rituelen. Heel veel dingen die we lezen in het artikel over de praktijk van de ritueelontwerpers gaat dan ook niet over rituelen maar over ceremoniën. Berkvens had er dan ook beter aan gedaan om haar te betitelen met "Ceremonieontwerper".

Ook voor Grimes schijnt het begrip ceremonie en ritueel niet helemaal duidelijk te zijn. Volgens hem hebben alle menselijke handelingen rituele kenmerken, waarvan sommige meer dan andere. Hij geeft een voorbeeld uit zijn gezinsleven, waarbij als zijn kinderen komen logeren, zij Canadese bosbessenpannenkoeken bakt. Grimes noemt dit een "ontbijtritueel". Het herinnert hem aan zijn gezinsleven.
Kunnen we uit deze uitspraak van Grimes concluderen, dat wat de gewone mens eerder als ontbijtgewoontes of ontbijttraditie betitelde, hiermee nu opeens beschouwd worden als rituelen en dat het ontbijt bij Grimes thuis dus geen ontbijt is maar een ceremonie met rituelen?

Als een hoogleraar begrippen als rituelen en ceremoniën op deze verwarrende wijze hanteert voor iets wat in feite een gewoonte of familietraditie is dan kunnen wij ons voorstellen hoe verwarrend dit alles moet zijn voor de "gewone"mensen. Door dit soort verwarming van begrippen weten mensen, als het wel op rituelen handelingen aankomt, vaak niet meer hoe ze in bepaalde situaties moeten handelen.

Hoe ga je om met een rouwdiensten. De nabestaanden verkeren in een crisis, zijn vaak plotseling met de dood van een dierbare geconfronteerd, en moeten dan ook nog eens bedenken op wat voor manier ze afscheid willen nemen. Vroeger kwam de pastoor of de dominee en die wist precies wat er moest gebeuren. Dat gaf rust en troost. Nu moeten de nabestaanden zelf allerlei keuzes maken. Sommige mensen zijn dan ook ontzettend blij er dan iemand is die de dienst kan leiden.

Momenteel duiken er om die redenen bureaus op die rituelen op maat construeren. Mensen krijgen dan allerlei rites en symbolen aangereikt ­ uit de christelijke en oosterse cultuur, New Age, noem maar op ­ die ze kunnen toepassen. Soms worden mantra's gecombineerd met het aansteken van kaarsen. Het is zeg maar een ritueel allegaartje die op geen of juist op allerlei tradities is gebaseerd. De vraag is echter in hoeverre bij het gebruik van deze symbolen of handelingen werkelijk uitdrukking gegevens wordt aan het hogere doel van het ritueel.

.Hoeveel verstand heeft een ritueelontwerper in werkelijkheid van de gehanteerde symbolen. Hoeveel verstand heeft men van de psychologische uitwerking van de handeling of het ritueel. Hierbij laten we de vraag maar achterwege of men inzicht heeft in de energetische uitwerking of de werking op de hogere sferen, van het ritueel.

Ook wordt het in artikel gesteld dat mensen zelf vrij rituelen kunnen bedenken. Nu is hier natuurlijk wel iets voor te zeggen, maar het gevaar dat rituelen op deze wijze zich puur bezig houden met de buitenkant en de Here helpe je toch wel de brug over, om het zo maar eens te zeggen. Pure buitenkant dus.

Het valt dan ook op in het artikel van de Volkskrant er weinig tot niks over de diepte van rituelen gezegd wordt. Rituelen hebben een impact op meerdere vlakken. De vraag is hoe wordt hier mee omgegaan. Of zijn rituelen verworden tot de nieuwe hebbedingetjes van een enkeling.

Soms lijken de moderne rituelen ook meer op de afronding van een langdurige therapeutische proces, waarbij het de handeling, want een je zou dit beter niet als ritueel kunnen betitelen, als een soort afsluiting wordt gebruikt. De handeling zorgt dan voor de als het ware voor de catharsis. Berkvens geeft hiervan een voorbeeld uit haar praktijk: Een 70 jarige Indonesische vrouw, die na de tweede wereld oorlog naar Nederland was gemigreerd, omdat ze verwikkeld was in een familievete. Berkvens ontwierp voor haar een plechtigheid, op de Veluwe, waarbij ze de bomen, waxine lichtjes en portreken van familieleden gebruikt als voorwerpen binnen de plechtigheid.

Vervolgens laat Berkvens de vrouw wat haar dwars zit opschrijven en na een korte stilte het papier verscheuren. Daarna worden de kaarsjes uitgeblazen en loopt de vrouw naar het open veld, wat het verlossing moment moet uitbeelden. Zoals wij al schreven heeft een dergelijke handeling weinig met rituelen te maken. Een psycholoog had haar wellicht dezelfde handelingen laten uitvoeren, al dan niet middels voorstellingsverbeelding. Dergelijk handelingen hebben een feel-good effect, en kunnen zeker winst opleveren over hoe de cliënt kijkt naar haar familie, maar de werkelijke vete zal hier niet door oplossen, een hereniginsgesprek met de familie, begeleid door iemand die in dergelijke zaken deskundig is zou hier veel meer op zijn plaats geweest zijn.

Vraag is dan ook Ritueelontwerper zich met dergelijk rituelen niet op het terreinen begeeft van waar hij eigenlijk niet deskundig is. Op de beschreven wijze van omgaan met rituelen, in het Artikel in de volkskrant, kan je iedere belangrijk moment of elk ongenoegen inkleden met een ritueel. Of dit effectief is en of de effectiviteit van dergelijk handelingen op langere termijn standhouden is dan ook nog maar de vraag.

Hier zien we verschillende kanten aan het probleem welke hieruit kan ontstaan. Enerzijds willen mensen meer decorum aan hun leven hangen, anderzijds zien we in deze rituelen pure oppervlakkigheid. Met achterliggende effecten, in bovenstaand geval is de ruzie met de familie helmaal niet opgelost na het ritueel. Dit is er nog steeds. De cliënt gaat alleen met een goed gevoel naar huis, zolang dit duurt.

Niemand staat stil bij de belevingskant, het innerlijke landschap, om het zo maar eens te noemen. Daar zit het draaipunt van de kwaal. Men werkt op bestelling en de ritueelontwerpers hebben een vrij oppervlakkig beeld van hun klanten. Berkvens blaast in het artikel de boel een beetje op als ze een voorbeeld geeft van een kleinzoon die die ten overstaan van alle aanwezigen in een furieus relaas tegen zijn groot vader ontstak. Berkvens noemt dit "een rituele afrekening van heb ik jou daar". Je kan je afvragen wat er ritueel aan een emotionele ontlading is?

Voor Berkvens is er echter geen plaats voor emoties. Ze maakt de cliënt monddood door en zegt tegen haar client; "je hoort er bij, maar nu even je mond houden" Hier zien we meteen nog een knel punt van de Ritueel ontwerper die al te bepalend bezig is over hoe een ceremonie of ritueel ingevuld wordt of zou moeten verlopen. Het is wel zaak dat mensen zichzelf blijven herkennen en er ook plaats is voor dieper gevoelens, wellicht had het gevoel van deze kleinzoon anders ingekleed kunnen worden, in plaats van hem monddood te maken.

Mensen zouden zelf hun symbolen moeten ontdekken of creëren en zich minder afhankelijk moeten op stellen van een dergelijke Ritueelontwerper. Men moet vooral niet vergeten zelf de regie in handen te houden, want het gaat hier om het eigen persoonlijk moment en niet om het feestje van de Ritueelontwerper. Hoe mooi het ook bedacht kan zijn.

Een ritueel hoeft niet ingewikkeld te zijn. Men kan dit eenvoudig aanvullen met zaken die voor de persoon in kwestie belangrijk zijn bijvoorbeeld door gebruikt te maken van een boek dat men heel mooi vindt, foto's van een vakantie of bepaalde muziek. Daaromheen kan het ritueel dan met bepaalde dingen aangevuld. Bijvoorbeeld een door een gebed uit te spreken, aan meditatie te doen; altijd rekening houdend met de traditie waaruit het ritueel voortkomt.

Berkvens waarschuwt ons dat onbezonnen rituelen link zijn. Dat als je een bootje met as van je dierbare te water laat, wat volgens haar een populair Boeddhistische ritueel is, je wel klaar moet zijn, om de "ziel" toe te vertrouwen aan het water. Anders krijgt men spijt. Waarom er hier van dit ritueel zo’n eenzijdige duiding wordt gegeven, dat ziel zich zou toevertrouwen aan het water, ontgaat ons geheel. Het was toch de as die op het bootje meevoer, daar is de ziel toch niet meer aan verbonden?

Berkvens geeft nog tip voor hen die de rouwperiode niet meer nodige hebben; zij kunnen een herdenkingsaltaar in hun kamer zetten, of als je dat te luguber vindt kan je een joods ritueel doen. Dit bestaat uit een kaars branden voor een portret foto met een mooie bloem er naast, wat hier nu specifiek joods aan is ons een raadsel. Een specifiek joods ritueel is het de sjiwwe, maar dit van die kaars kennen wij niet. Het zal wel ons gebrek aan rituele kennis zijn.

Verder vermeld het artikel dat Berkvens niet schroomt op elementen van verschillende religies te combineren, tot een nieuw ontwerp. Dat dit "ritueel shoppen" is vindt zij onzin. Hier komt Berkvens met een rare vergelijking die je niet moet willen. Zij stelt dat we in onze sap cultuur alles mogen pakken wat we kunnen gebruiken. Dit is op zijn minst vreemd, want wie wil er nu een allegaartje op een plechtig moment in zijn leven.
Ook Grimes beschouwt het winkelen in rituele gebruiken als een culture uitwisseling, gelijk aan de mondialisering en stelt in het artikel: Dat Pizza ooit een exotische lekkernij was, maar dat je hem nu op iedere staart hoe kan eten. Dat kan wel zo zijn, maar de lekkerste pizza eet je nog altijd in Italië.

In het artikel wordt verder nog een voorbeeld gegeven van de Ritueelbegelieder Annegien Ochtman- De Boer . Zij geeft een voorbeeld van een scheidingsritueel, ook hier weer meer therapie dan ritus. Tot slot geeft Grimes ons nog mee: dat we om profeit van rituelen te hebben ze zelf moeten uitvoeren. Hij kwam tot deze conclusie door "laboratorium" onderzoek, welke hij achter af analyseerde. Jammer dat het artikel niet vermeld of hij ook onderzoek gedaan heeft naar het effect van het zelf schrijven van rituelen te opzichten van de uitvoering door Ritueel ontwerpers, dat hadden wij echt interessant gevonden. Grimes bracht met zijn onderzoek niets nieuws onder de zon.

Uitvaartondernemingen zouden er wat Sterzoeker betreft ook goed aan doen begeleiders in dienst te nemen die nabestaanden een bepaalde structuur aanreiken. Hierbij moeten we u nog iets over een andere kant van die ritueelbegeleiding vertellen. In feite zijn het de verzekeraars die de mogelijkheid bieden voor extra's. En dan hebben we het vooral over de natura verzekeringen. Voor een kleine verhoging van de premie kan een verzekerde de ruimte inbouwen voor persoonlijke wensen. Het hoofdbedrag betreft de noodzakelijke dingen.

Per verzekering en soort polis kan het bedrag voor persoonlijke wensen hoger of lager zijn. Nou is het zo dat een uitvaart al gauw een 4000 euro kost, dus een bedrag van pakweg 750 euro voor persoonlijke wensen is een kwestie van "komen we over de hond, dan komen we ook over de staart". Het is juist dat bedrag waar de ritueelbegeleiding op mikt. U kunt dit ook zelf nazien in de tarieven die hier en daar op web-sites van ritueelbegeleiders genoemd worden.

Maar dat is nog niet alles. Haast elke grote uitvaarder biedt verschillende vormen van verzekering, ook naturaverzekeringen. Stel dat u bij Monuta verzekert voor 5000 + 750 euro. Dan krijgt Monuta het hele bedrag en mag u natuurlijk uw persoonlijke wensen invullen. Maar de uitvaarders rekenen een ander tarief als zij; En de verzekering doen, PLUS de uitvoering. Wanneer ze dan nog zelf een soort ritueelbegeleiders in dienst hebben (die ook uitvaartbegeleider zijn, wat weer iets anders is want zij dragen bijvoorbeeld de kist en dat doen ritueelbegeleiders niet) dan is de verrekening vestzak-broekzak, dus meer winst voor de uitvaartonderneming. Vandaar die leuke spotjes van "Hoe wil ik het hebben ....". Als de eigen wensen van te voren vastgelegd worden dan kunnen zij scherper calculeren.

Snap u het nog?Punt is alleen dat de ritueelbegeleiders in hun hoofd geknoopt krijgen dat er dus markt is voor hun noeste arbeid. Die markt is echter weggesnoept door de uitvaartonderneming/verzekeraars die ritueelbegeleiders hebben die dan weer door Het Moment zijn opgeleid. In feite is Het Moment de boosdoener. Goed beschouwd eet iedereen van twee walletjes, Het Moment en de uitvaarders/verzekeraars.

De naturaverzekeraars bakken ze heel erg bruin. Om een voorbeeld te noemen. Als u een Dela verzekering heeft, maar u wilt u uitvaart praktische laten verzorgen bij de uitvaarder het dicht bij uw huis. Dan declareren deze bij u de kosten, U levert de polis van Dela in (die zij bij Dela claimen) en voor het restbedrag krijg u dan een nota. Had U de uitvaart door Dela laten doen (bij een uitvaartbedrijf dat zij aanwijzen) dan was u net zo duur uit geweest, maar Dela had er beter aan verdiend want die rekenen andere tarieven als zij een uitvaart regelen. Het punt is hier: de onderlinge prijsafspraken.

Een grote uitvaarder moet minimaal 10.000 uitvaarten per jaar doen om rendabel te draaien. Daarom bieden ze ook het pakket "eigen wensen" aan, dat maakt het aantrekkelijker.
De zelfstandige ritueelbegeleider krijgt geen poot aan de grond bij de grote jongens. Ook niet bij de kleinere, maar dat is een ander verhaal. De knutselaars met hun kaarsjes en drijfbloemen, daarvan zijn er 13 in een dozijn. Deze zijn niet interessant. Het lawaai dat zij om hun onbeduidende "ritueeltjes" maken, dat stoort.

Je ziet hier in het Ritueelontwerper net zoiets als op de cursusmarkt. Al die peperdure z.g. opleidingen zijn aftrekposten. Hoe hoger je salaris, hoe meer je terugkrijgt van de fiscus. Daarom zijn dergelijke zaken ook zo schrikbarend duur. Het wordt toch wel met gemeenschapsgeld betaald.