Het mysteriespel in Europa.

Vandaag had sterzoeker weer zo'n dag dat alles klopte. Wandelende in een oude stad, met een prachtig plein, waar een opvoering van een mysteriespel niet zou misstaan. Daardoor denkende aan tweedhands-boekwinkeltjes, waar deze mysterieteksten wellicht te vinden zijn. "Even een poging wagen, want die gedachte komt niet zo maar op". Ondanks het mooie weer en de heerlijke stadswandeling, ging Sterzoeker dus toch maar even het antiquariatische boekwinkeltje binnen en daar gebeurde het wonder; Tussen de boekjes met gedichten en werkjes over toneel stond zowaar een tekstboekje van een mysteriespel. beslist geen alledaagse vondst!

Hoe wonderlijk is de gedachtengang, van de zoeker naar het mysterie, dat zich soms openbaard als waren we een ware mysticus. Blij als een kind ging Sterzoeker met het mysteriespel boekje op huis aan. Denkende aan waar de Europese mysteriespelen hun oorsprong hebben. Dit kent een lage geschiedenis.

Het mysteriespel ontstond in de kerk uit een vorm van aanschouwelijk onderwijs, waarbij geestelijken een gebeurtenis uit de bijbel verbeeldden via dialoog en beurtzang. Gaandeweg ontwikkelde dit zich tot een meer uitgebreide voorstelling. het mysteriespel kwam in eerste instantie dus voort het liturgisch drama, voorstellend taferelen uit de gewijde geschiedenis, vooral het lijden en de opstanding van Christus, waarbij graag werd teruggegrepen naar het scheppingsverhaal en de zondeval. De aanduiding 'mysteriespel' ontstond pas halverwege de 15e eeuw en is mogelijk ontstaan uit een verwarring tussen de Latijnse begrippen 'ministerium' en 'mysterium'.

Zolang deze spelen door geestelijken werden gespeeld was de tekst in het Latijn, later week dit voor de landstaal en ontstonden verenigingen van amateurs ( ‘Confrères de la Passion’ in Frankrijk, ‘Ghesellen van den spele’ in de Nederlanden). Naarmate deze liturgische spelen aan populariteit wonnen, werden volkse elementen toegevoegd en werd ook de volkstaal gebruikt. Toen ook niet-geestelijken deel gingen nemen werden de stukken steeds meer seculier en vonden de opvoeringen in de loop van de 13e en 14e eeuw steeds vaker plaats buiten de kerk, met name in de vorm van wagenspelen.

Mysteriespelen zijn wat betreft thema te rangschikken in vier groepen. Er zijn mysteriespelen die gebaseerd zijn op het Oude Testament, het Nieuwe Testament, Heiligenlevens of tenslotte op Ridderromans. Het doel van mysteriespelen is enerzijds lering, het publiek onderwijzen in het christelijke geloof, en anderzijds amusement, het publiek vermaken.

Het genre kwam op in Frankrijk, waar het werd ingeluid met de Passion palatine (eerste helft 14de eeuw) en zijn bloei bereikte in de 15de eeuw. Men onderscheidt de cyclus van het Oude Testament, die van het Nieuwe Testament en die van de heiligen. Tot de cyclus van het Nieuwe Testament behoren de belangrijkste spelen, het Mystère de la Passion (1452, 34!574 verzen) door Arnoul Gréban en het Mystère de la Passion (1486, 45.000 verzen) door Jean Michel. De teksten van deze voor de massa bestemde spelen waren geschreven in achtlettergrepige, paarsgewijs rijmende verzen. De stukken waren van ongelijke lengte, sommige tot 100.000 verzen.

Zij werden opgevoerd door amateurs en vrijwillige medewerkers uit alle standen (ca. 390 rollen in het stuk van Gréban), op langwerpige stellages, veelal opgesteld op het marktplein; er werd echter ook op wagens of in de straat gespeeld. Grote aandacht werd besteed aan de kostumering en het ontbrak niet aan kunst- en vliegwerk. In 1548 werden de opvoeringen door het Parijse parlement verboden, maar in de provincie handhaafden zij zich nog lange tijd. Andere westerse landen hebben eveneens dit geestelijk toneelspel gekend

De Duitse Passionsspiele, de Engelse miracle plays en de Nederlandse mysteriespelen komen in grote trekken overeen met de Franse spelen, doch hebben nooit reusachtige proporties aangenomen. Nochtans vormden zich daar ook cyclussen: zo waren bijv. de Brusselse Bliscapen van onser vrouwen over zeven jaar verdeeld. Tot de Middel-Nederlandse mysteriespelen worden ook gerekend een slechts fragmentarisch overgeleverd Limburgs Antichrist-spel (15de eeuw) en het Spel van de V vroede en van de V dwaeze maegden (eind 15de eeuw?).

Het mysteriespel ontwikkelde zich aldus tot een serie spelen waarin alle belangrijke Bijbelse verhalen aan de orde kwamen, van de schepping tot de dag des oordeels. De middeleeuwse gilden namen de opvoering van de voorstellingen over, waarbij elke gilde verantwoordelijk was voor een bepaald onderdeel van de bijbelverhalen. Er ontstonden cycli van spelen die ook bekend staan onder de naam mirakelspelen, omdat zij ook heiligenlevens uitbeeldden.

Het mirakelspel was een middeleeuwse vorm van toneel die voortkwam uit het liturgisch drama. De mirakelspelen draaiden vooral om de verbeelding van heiligenlevens. Maria en andere heiligen speelden daarom een hoofdrol in de ontknoping.

Er zijn diverse Duitse, Franse en Engelse mirakelspelen bekend. In het Nederlands is Mariken van Nieumeghen (uit het begin van de 16e eeuw) het bekendste voorbeeld.

In 1991 schreef Mohamed el-Fers het Amsterdams Mirakelspel, een historische reconstructie van een middeleeuws stuk rond het wonder dat in 1345 in de Kalverstraat plaats had.

Aan het eind van de 15e eeuw was de traditie van het spelen van de cycli op hoogtijdagen over heel Europa verspreid. Het uitvoeren van een complete cyclus kon wel 20 uur in beslag nemen, en werd daarom over een aantal dagen gespreid.

Ook de mysteriespelen , wat religieuze verbeeldingen waren van bijbelse gebeurtenissen of van episoden uit het leven van Christus en de heiligen - waren in latere eeuwen bijzonder populair. Theaters met onder contract staande spelers bestonden er uiteraard nog niet, maar er waren altijd wel reizende gezelschappen op doortocht, die ter plaatse in een ommezien voor een openluchttheater zorgden door op een markt of het plein voor een kathedraal een constructie op te zetten. Een stadsomroeper kondigde her en der aan wat er stond te gebeuren, noemde de titels van de te spelen stukken ('Het mirakel van Sint Catherine', of 'Het mysterie van Adam en Eva') en gaf bovendien een correcte samenvatting van de vaak zeer uitvoerige inhoud.

De toeschouwers hoefden geen entreegeld te betalen; iedereen kon vrijelijk komen kijken, alleen bestond er een ongeschreven wet betreffende de verdeling van de plaatsen: edelen, magistraten en welgestelde burgers zaten op verhogingen (waar ze zich tijdens de voorstelling een stevige maaltijd lieten opdienen), terwijl de gewone burgerij en de lagere standen op het plein voor het toneel zonder bezwaar op de grond gingen zitten waarbij - net zoals tijdens de kerkdiensten - de mannen rechts, de vrouwen links plaats namen.

Naast mirakelspelen en mysterie kennen we passiespelen In Rooms-Katholieke streken wordt rond Pasen vaak een passiespel opgevoerd. Dit is een soort toneelvoorstelling over het lijden van Jezus Christus voor en tijdens de kruisiging. Meestal zijn de spelers plaatselijke amateurs die vaak jarenlang met hun hele gezin meedoen. Bekend in Nederland zijn de passiespelen die om de vijf jaar in het openluchttheater van Tegelen worden opgevoerd.

Het passiespel is van oorsprong een uit de Middeleeuwen stammend mysteriespel. Deze spelen waren een in de volkstaal gespeelde populaire vorm van de kerkelijke vieringen rond Goede Vrijdag en Pasen. Het gebruik duurde voort tot in de 16e eeuw. In de 17e eeuw leefde de traditie weer op, eerst in het Duitse Oberammergau. Dit vond navolging in andere Europese landen als Oostenrijk, Frankrijk, België en Nederland. De abdij van Gorze was befaamd om haar Passiespel in de Middeleeuwen.

het mysteriespelenboekje, waarvan u bovenaan deze een blog een afbeelding ziet, is van Arnoul Greban uit 1452, in een vertaling van Charles Nypels en Anton van Duinkerken. Het boekje is in 1934 uitgegeven bij; stichting de passie-spelers te Amsterdam.

Naast dit boekje is Sterzoeker in het bezit van een groot aantal oude en moderne passiespelen en mysteriespelen, waarover dan ook met enige regelmatig publicaties over verschijnen op Sterzoeker. De bedoeling is dat deze spelen in de toekomst gedigitaliseerd worden, zodat iedereen hier van kan genieten.